«Иршәдул-мулук уәс-салатин» діни ескерткішіндегі түркі дүниетанымының көрінісі
Түркі дүниетанымы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v28.i4.r6Кілттік сөздер:
түркі халқы, ортағасырлық түркі дүниетанымы, ислам мәдениеті, мәмлүктер, түркі тіліАннотация
Ортағасырлық түркі дүниетанымы мен мәдениетінің көрінісі, олардың сол кезеңдегі рухани мәдениетінің ислам әлеміне тікелей әсері мен оның өміршеңдігі жан-жақты талқыланады. Тарих аренасында мәмлүктер атымен белгілі болған түркі қыпшақтарының ислам әлемінде билікке қол жеткізгендігі, сол кезеңнен бастап түркі тілінің қоғамдағы алатын орны ерекше екендігі, ислам әлемінде бұл түркі тілін үйрету барысында тіл және оның грамматикалық ерекшеліктері ескеріліп оқытылғандығы, бұл тілдің қоғамдық қатынаста маңызды рөл атқарғандығы, бұл тілдің кең ареалға таралғандығы тәптіштеліп, қарастырылады.Түркілердің өздерінің қыпшақ тіліндегі тілдік ерекшеліктерін ғана емес, араб тілінде жазылған діни еңбектердің сол кезеңдегі діни-бағыттық ұстанымдары мен классикалық әдебиеттерді түркі тіліне аудара білгендігі қарастырылады. Сол еңбектердің ішінде қыпшақ тіліндегі негізгі элементтерді көбірек қамтыған 14 ғасырда жазылған «Иршәдул-мулук уәс-салатин» еңбегі түркі тілі мен әдебиеті тарихында, түркі дүниетанымында маңызды еңбектің бірі болғандығы талқыланады.Аталмыш еңбектің Александрия қаласында Сұлтан Сайфи Баджман бұйрығы бойынша қыпшақ тілінде жазылғандығы зерттеліп, мәтіндеріне герменевтикалық және текстологиялық талдаулар жасалады. Сонымен қатар қолжазбаның Мысырдағы қыпшақ жазбаларының ішіндегі ең бірінші жазылған еңбектердің бірі екендігі қарастырылады.
Түйін сөздер: түркі халқы, ортағасырлық түркі дүниетанымы, ислам мәдениеті, мәмлүктер, түркі тілі.
Библиографиялық сілтемелер
Brockelmann, C. (1898)GAL, Geschichte der arabishen Litteratur. – Berlin. В.І. – 1072.
CericM. (1995) Roots of Synthetic Theology in Islam. A study of the Theology of Abu Mansur al-Maturidi. – Kuala Lumpur: ISTAC. – 456.
Ibn el-Fakih (1885). Kitab el-Buldan. De Goeje. – Leyden: Elzeviriana. – 398.
Islam Ansiklopedisi (2020). – Ankara: TDV Yayınları / İSAM Yayınları.– 529.
Kafkasyalı M. S. (2013) Milli Akıl ve Türk-İslâm Düşüncesindeki Yeri. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi. – Ankara-Türkistan. –214.
Kаvakçı Y. (1976) ХІ ve XII asırlarda Karahanıylar davrinde Mavara an-Nahr Islam Hukukçıları. – Ankara: Otto – 305.
Shalkarov D. (2014) Maturidi teolojisi ve ana kaynakları // Uluslararası İmam Maturidi Symposiumі. – Turkey: Eskişehir, 2014, аpril 28-30. –705-711.
Şeşen,Ramazan (1988) Ebû Osman Amr b. Bahr, Hilâfet Ordusunun Menkіbeleri ve Türkler’in Fazîletleri. – Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. – 378.
Toparlı,Recep (1992).Irşadül mülük ve es-selatın.– Ankara: ATATÜRK kültür, dil ve tarıh yüksek kurumu, türk dil kurumu yayınları. – 627.
Van Ess J. (1970) The logіcal structure of Islamіc Theology. Logіc іn Classіcal Culture. Edіted by G. E. Von Grunebaum. – Otto Harrossowіtz. Р. – 50.
Yaşar Çağbayır. Bilge Kağan Yazıtı. Sevim Yörük-Yaşar Yörük. Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü. – İstanbul: Serhat yayınları, 1996. – 293 s.
Сулаймон Косоний (1991) Урта Осиё тарихи. Т. ІІ. ІІІ. – Саудия Арабистони мамлакати: Дар-ал-Кутуб.– 360.
Факиһ, Берке (1385) «Иршәдул-мулук уәс-салатин» қолжазбасы. – Стамбул: Сулаймания кітапханасы, Аясофья бөлімі №1016. – 498.
References
Brockelmann, C. (1898). GAL, Geschichte der arabishen Litteratur [History of Arabic Literature]. –Berlin. В.І. – 1072. (in Germany)
Ceric M. (1995). Roots of Synthetic Theology in Islam. A study of the Theology of Abu Mansur al-Maturidi. – Kuala Lumpur: ISTAC. – 456.
Çağbayır, Yaşar (1996) Bilge Kağan Yazıtı. Sevim Yörük-Yaşar Yörük. Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü. [Bilge Kagan Inscription. Annotated Dictionary of Proverbs]. – İstanbul: Serhat yayınları, 1996. – 293 s. (in Turkish)
Ibn el-Fakih (1885). Kitab el-Buldan [The book of countries]. De Goeje. – Leyden: Elzeviriana. – 398. (in Arabic)
Islam Ansiklopedisi (2020). [Islamic Encyclopedia]. – Ankara: TDV Yayınları / İSAM Yayınları. – 529.
Kafkasyalı M. S. (2013). Milli Akıl ve Türk-İslâm Düşüncesindeki Yeri [National Mind and Its Place in Turkish-Islamic Thought]. – Ankara-Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi. – 214. (in Turkish)
Kаvakçı Y. (1976). ХІ ve XII asırlarda Karahanıylar davrinde Mavara an-Nahr Islam Hukukçıları [Mavara an-Nahr Islamic Lawyers in the ХІ and XII centuries under the Karakhanids]. – Ankara: Otto – 305. (in Turkish)
Shalkarov D. (2014). Maturidi teolojisi ve ana kaynakları // Uluslararası İmam Maturidi Symposiumі [Maturidi theology and its main sources // International Imam Maturidi Symposium]. – Turkey: Eskişehir, 2014, аpril 28-30. –705-711. (in Turkish)
Şeşen, Ramazan (1988). Ebû Osman Amr b. Bahr, Hilâfet Ordusunun Menkіbeleri ve Türkler’in Fazîletleri [The Legends of the Caliphate Army and the Virtues of the Turks]. – Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. – 378. (in Turkish)
Toparlı, Recep (1992). Irşadül mülük ve es-selatın [Guiding thesultans]. – Ankara: ATATÜRKkültür, dilvetarıhyüksekkurumu, türkdilkurumuyayınları. – 627. (in Turkish)
Van Ess J. (1970). The logіcal structure of Islamіc Theology. Logіc іn Classіcal Culture. Edіted by G. E. Von Grunebaum. – Otto Harrossowіtz. – 50.
Косоний, Сулаймон (1991). УртаОсиётарихи [Central Asian history]. Т. ІІ. ІІІ. – СаудияАрабистонимамлакати: Дар-ал-Кутуб. – 360. (in Uzbek)
Факиһ, Берке (1385) «Иршәдул-мулукуәс-салатин» қолжазбасы [The manuscript of «Guiding the sultans» қолжазбасы]. – Стамбул: Сулайманиякітапханасы, Аясофьябөлімі №1016. – 498. (in Arabic)
