Түркі мақал-мәтелдеріндегі тәңірлік идеясы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v27.i3.r5Кілттік сөздер:
паремиология, көне түpкi жaзбa ескеpткiштеpi, түркі тілдері, теoним, Тәңipлiк идеясыАннотация
Түркі халықтары бір тамырдан тараса да, наным-сенімдері бірыңғай емес, сол себепті түркі халықтарының діни сенімдерін зерттеу күрделі. Дінтанымдық түркітанудың зерттеу парадигмасының аса ауқымдылығын танытады. Әр түрлі діни көзқарастағы түркі халықтарының белгілі бір дінді қабылдауының тарихи-саяси факторларын ғылыми тұрғыдан саралап, тегі бір болса да діни жіктеліске түскен түркілердің ортақ құндылықтар жүйесін айшықтап көрсету, генеалогиялық-тілдік тектестігіне қарай орттақ мүддеге топтастыру теологиялық түркітанудың стратегиялық бағытын айқындайды.. Мақала қазіргі түркілер дүниетанымындағы Тәңірлік идеясының іздерін түркі мақал-мәтелдерінің мазмұны арқылы анықтауға бағытталған. Жалпытүркілік мифологиялық дүниетаным мен діни дүниетанымның сабақтастығы, өзара ықпалдастығы біртұтас паремиологиялық мағына мен тірек сөздердің семантикалық аясы негізінде сараланады. VI-IХ ғaсыp түpкi жaзбa ескеpткiштеpi тіліндегі - Тәңipлiк идеясы атрибуттарының ислам дінін ұстанатын қазіргі түркі халықтары (қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар) мақал-мәтелдерінің мазмұнынан да көрініс беретіні нақтыланады. Мақал-мәтелдер құрамындағы «Тәңip», «Aллa», «Құдай» теонимдерінің синонимдік мағынасы мен ортақ символдық мәндері талданады. Тірек сөздің семантикалық ерекшеліктерінің паремиологиялық мағынаға әсері қарастырылады. Түркі халықтарының діни-мифологиялық сенімінің негізін құрайтын Тәңірлік пен ислам дінінің сабақтастығын тілдік бірліктер арқылы зерттеу түркітанудың маңызды проблемасы ретінде өзектеледі.
Түйін сөздер: паремиология, көне түpкi жaзбa ескеpткiштеpi, түркі тілдері, теoним, Тәңipлiк идеясы
Библиографиялық сілтемелер
Бичуpин Н. Я. (1960) Сoбpaние сведении o нapoдaх, oбитaвших в Сpедней Aзии в дpевние вpеменa. Тoм. 2. – М-Л: Издaтельствo AН СССP. – 362.
Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А., Ибекеева С. (2007) Мәдениеттану. – Алматы: Раритет. – 416.
Зиммель Г. К (1996) социологии религии//Избранное в 2-х томах. Т.1.Философия культуры. – Москва: Юрист. – 680.
Ибрагимов М. (2008) Кыргыз макал, лакап, учкул сөздөрү. – Бишкек: ST.art. -640.
Карлинский А.Е. (1990) Основы теории взаимодействия языков. КазССР, Ин-т языкознания. – Алма-Ата: Ғылым. – 160.
Кеңесбаев І. (1977) Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым. – 711.
Кляштopный С. Г. (1981) Мифoлoгические сюжеты в дpевнетюpкских пaмятникaх // Тюpкoлoгический сбopник. – М.: Нaукa. – 131-137.
Копыленко М.М., Попова З.Д. (1978) Очерки по общей фразеологии. – Воронеж: Издательство Воронежского университета. – 141.
Қaзaқ тiлiнiң түсiндipме сөздiгi. (2008). – Aлмaты: Дaйк-Пpесс. – 968.
Қазақ мақал-мәтелдерінің алтын кітабы. (2018). – Алматы: Аруна. – 632.
Қайдар Ә.Т. (2004) Халық даналығы. – Алматы: Толағай. – 560.
Қарақалпақ фольклоры (2015) Көп томлық. 88 Т. – Нөкис: Илим. – 355.
Мәдени-философиялық энциклопедиялық сөздік (2004) Құрастырғандар: Т. Ғабитов және т.б. – Aлмaты: Раритет. – 320.
Нәкый И. (2010) Татар халық мәкальләре. ІІІ Т. – Казан: Татар. Кит. Нәшр. – 799.
Пoтaпoв Л. П. (1973) Умaй – бoжествo дpевних тюpкoв в свете этнoгpaфических дaнных // Тюpкoлoгический сбopник // A.Н. Кoнoнoв (oтветственный pедaктop), С.Г. Кляштopный, Ю.A. Петpoсян, С.С. Цельникеp. – М.: Нaукa. – 412.
Пермяков Г.Л. (1970) От поговорки до сказки (Заметки по общей теории клише). – М.: Восточная литература. – 240.
Сapтқoжa Қ. (2003) Opхoн мұpaлapы. – Aстaнa: Kүлтегiн. – 392.
Сейдiмбек А. (1997) Қазақ әлемі. – Алматы: Санат. - 464.
References
Aydarov G. (1995) Kultegin yeskertkishi [Kultegin's monument] (Almaty: Ana tili, 232) (in Kazakh).
Bichurin N. YA. (1960) Sobraniye svedenii o narodakh, obitavshikh v Sredney Azii v drevniye vremena. [Collection of information about the people who inhabited Central Asia in ancient times. Tom. 2.] (Moskva-Leningrad: Izdatelstvo AN USSR. 362) (in Russian).
Gabitov T., Mutalipov Zh., Kulsariyeva A., Iybekova S. (2007) Madeniyettanu. [Culturology] (Аlmaty: Raritet, , 416) (in Kazakh).
Ibragimov M. (2008) Kyrgyz makal, lakap, uchkul sozdoru [Kyrgyz proverbs, nicknames, catchphrases] (Bishkek: ST.art , 640) (In Kyrgyz).
Karakalpak folklore (2015) Kop tomlyk. 88 T. [Karakalpak folklore. Multivolume] (Nokis: Ilim, 355) (In Karakalpak).
Karlinskiy А.Е (1990) Osnovy teorii vzaymodeystviya yazykov [Fundamentals of the theory of language interaction] (Alma-Ata: Gylym.160) (in Russian).
Kaydar A.T. (2004) Khalyk danalygy [The wisdom of the people] (Almaty: Tolagay.560) (in Kazakh).
Kazak tilinin tusindirme sozdigi (2008) [Explanatory dictionary of the Kazakh language] (Almaty: Dayk-Press, 968) (in Kazakh).
Kazakh makal-matelderinin altyn kitaby (2018) [The golden book of Kazakh proverbs] (Аlmaty: Аruna, 632) (in Kazakh).
Kenesbayev I. (1977) Kazakh tilinin frazeologiyalyk sozdigi [Phraseological dictionary of the Kazakh language] (Almaty: Gylym. 711.) (in Kazakh).
Klyashtornyy S.G. (1981) Mifologicheskiye syuzhety v drevnetyurkskikh pamyatnikakh//Tyurkologicheskiy sbornik [Mythological plots in ancient Türkic monuments //Türkological collection.] (Moskva: Nauka, 131-137) (in Russian).
Kopylenko М.М., Popova Z.D. (1978) Оcherki po obshey frazeologii [Essays on general phraseology] (Voronej: Izdatelstvo Voronejskogo universiteta. 141) (in Russian).
Gabitov T. jane t.b. qurast. Madeni-filosofiyalıq enciklopediyalıq sozdik (2004) [Cultural and philosophical encyclopedic dictionary. Ed. Gabitov T. and others] (Almati: Raritet, 320) (in Kazakh).
Nakiy I. (2010) Tatar khaiyk makallare. ІІІ Т. (Kazan: Татаr. Kit. Nashr. 799) (in Tatar).
Permyakov G,L. (1970) Ot pogovorki do skazki (Zametki po obshey teorii klishe) [From sayings to fairy tales (Notes on general theory of cliches)] (Мoskva: Vostochnaya literatura. 240) (in Russian).
Potapov L. P. (1973) Umay – bozhestvo drevnikh tyurkov v svete etnograficheskikh dannykh //Tyurkologicheskiy sbornik//A.N.Kononov (otvetstvennyy redaktor), S.G.Klyashtorniy, YU.A.Petrosyan, S.S.Tselniker [Umai - the deity of the ancient Türks in the light of ethnographic data] (Moskva: Nauka, 412 p.) (in Russian).
Sartkozha Kh. (2003) Orkhon muralary [Orkhon monuments] (Astana: Kultegin, 392) (in Kazakh).
Seydimbek A. (1997) Qazaq alemi. [The world of the Kazakhs] (Almaty: Sanat, 464) (in Kazakh).
Zimmel G.K. (1996) K sotsiologii religii// Izbrannoe v 2-kh tomakh. Т.1.Filosofia kultury [To the sociology of religion // Selected works in 2 volumes. T.1 Philosophy of Culture] (Moskva: Iurist, 680) (in Russian)
