Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дін мен әдет-ғұрып заңдарының байланысы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2022.v31.i3.r5Кілттік сөздер:
дәстүр, әдет-ғұрып, шариғат, билер соты, халифаАннотация
Мақалада дәстүрлі қазақ қоғамындағы дін мен әдет-ғұрып заңдарының қарым-қатынасы және өзіндік ерекшеліктері сипатталады. Шешендік өнердің қазақ билер сотындағы орны мен маңыздылығына тоқталады. Қазақ даласындағы құқықтық жүйе, шариғаттың орындалу деңгейі мен сот жүйесіндегі ықпалы. Қазақтың «жол» ережелерінің орындалуы мен билер сотының ерекшеліктері көрсетіледі. Билер соты мен мұсылмандық құқықтағы қазылықты салыстыра талдау жасалады. Қазақ халқының бітім, жүгініс, қанағат жолдары мен шариғат заңдарындағы қадаи, ризаи, сулх, тахким секілді қолданыстардың іс жүргізу мен мәселені шешудегі жұмыс істеу тәртібі мен ережелері салыстырыла талдау жасалады. Хандық билік пен халифаның тағайындалуына қатысты ережелер салыстырыла келе, діни билік пен саяси биліктің қарым-қатынасы талқыға түседі. Діни немесе әдет-ғұрып ережелерінің қонақасы, қылмыс пен оның жазасы секілді кейбір түрлеріне мысал беріледі. Аталған әдет-ғұрып заңдары мен шариғат нормалары арасында салыстырыла зерделенеді. Қазақ тарихының алтын ғасыры деп аталатын кезеңнің қазақ құқығының негізгі қайнаркөздерінің бірі «жеті жарғы» заңын шығарған Тәуке ханды және сол секілді заң шығарған тұлғаларды Левшин Батыстың “Солон”, “Ликург” секілді ғалымдармен салыстырып оларды даланың Солон және Ликургтары деп атайды. Көшпелі өмір мен руларға негізделген құқықтық жүйе тұрғылықты мекен еткен өмірдің саяси және қоғамдық өзгерістері баяу ықпал жасайды. Заңдылықтар табиғатпен, табиғи өмірмен көшіп-қону заңдылықтарына сүйенетіндіктен құқықтық тұрақтылық ұзақ өмір сүреді. Жыл сайын немесе уақыт өткен сайын ауысып отыратын заңдылықтар аз болады. Қазақ даласындағы жер аумағынынң қашықтығына қарамастан көптеген жылдар өтуіне қарамастан нормалар мен ережелер барлық жерде және барлық уақытта бірдей болуы осыны көрсетеді.
Түйін сөздер: дәстүр, әдет-ғұрып, шариғат, билер соты, халифа.
Библиографиялық сілтемелер
Abu Davud Suleyman b. el-Es'as b. İshâk es-Sicistânî. (2019) Suneni Abi Davud, thk: Yasir Hasan, III. Beyrut, Muassasat er-Risale. – 367
Al-Kasani, Alauddin Abu Bekr b. Masud b. Ahmad. (2010) Badai es-Sanai fi Tartib aş-Şerai, Beyrut: Dar ak-Fikr. II. -340. III. -249. IV. -224
Cetin M. Maturidiligin (Hilafet/Imamet) anlayisi. Erzurum. 2013. – 236.
Ibn Abidin Amin ibn Ahmed ibn Abdulaziz. (1992) Raddu’l-Muhtar, І, Beyrut. 663
Imamumadi T. (2019) «Geleneksel Kazak toplumundaki örfi kuralların İslam hukuku açısından değerlendirilmesi». (Жарияланбаған диссертация), Marmara Universitesi, İstanbul. - 224
Karaman H. (2010) Anahatlarıyla İslam Hukuku. Istanbul: Ensar. C. І. - 340
Şen Y. (2012) İslâm Hukukunda Arabuluculuk. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XI, Sayi: 22. -135.
Türcan T. (2001) Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara. Ankara Okulu Yayınları. - 271
Азбанбаeв М.А. (2009) «Би Тeрминінiң қайдан шыққаны туралы сөз», С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (97-100), Алматы: Жeтi жарғы, Т. X. - 589
Әлдiбeков Ж.С. (2009) «Билер сотынын әлeмдік маңызы», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (411-417), Алматы: Жeтi жарғы. Т. X. - 589
Әлімжан Қ. (2010) Қазақтың кәдуілгі құқық ережелерінің көркем әдебиетте, фольклорда және музыкада көрініс табуы, Алматы: Интерлигал. - 50
Бeрeм А. (2006) «Қазақтардын тұрмыстық жәнe отбасылық өмiрi», С. Әжіғали (рeд.), Қазақтың дәстүрлeрi мeн әдeт-ғұрыптары, ішіндe (72-87), Алматы: Арыс, Том 2. - 328
Бәби Тоқтар. (2009) «Абақ Кeрeйдiң заң-eрeжeлeрi туралы», С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (482-494), Т. X, Алматы: Жeтi жарғы. - 589
Дәуітәлиев Қ.Н. (2009) «Қазақ құқығының eрeкшeлiктeрi», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, Алматы: Жeтi жарғы. Т. X. - 589
Дулатбеков Н. (2006) Қазақтың әдет-ғұрып заңдары, Әділет. Астана. - 236
Зиманов С. (2005) «Қазақтың жарғы заңдары – әлeмдік маңызы бар Құқықтық жүйe», Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (23-34), Алматы: Жeтi жарғы. Т.V. - 539
Зиманов С. (2006) «Қазыбeк би», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (97-102), Алматы: Жeтi жарғы. Т. VІІІ. - 600
Кeнжeалиев З.Ж. (2009) «Дастүрлi қазақ қоғамындағы соттық билік қатынастарынын eрeкшeлiктeрi» С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (178-182), Алматы: Жeтi жарғы, Т. X. - 589
Мыңжан Н. (2004) «Қазақ хандығынын заңдары», Қазақтың ата заңдары, Т. ІІ. ішіндe (399-402), Алмат: Жeтi жарғы. - 666
Нүсiпоқасұлы А., Жапарұлы А. (2011) Ағаш Бeсiктeн жeр бeсiккe дeйiн, Алматы: Өнeр, Т. І. - 146
Өсeрұлы Н. (2009) «Дәстүрлi билер соты», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, Алматы: Жeтi жарғы. Т. X, - 589
Шүкіров З. (2006) «Рахманқұлдың құны», Зиманов С. (ред), Қазақтың ата заңдары, (402-409), Алматы: Жеті жарғы. Т. VII. – 600.
References
Abu Dawud Sulayman b. al-As'as b. Ishaq al-Sijistani. (2007) Sunan Abi Dawud, ed.: Yasir Hassan, III. Beirut, Muassasat al-Risale. - 367. (in Arabic)
Aldibekov Zh.S. (2009) Biler sotinin alemdik manizi. Zimanov S. Qazaqtin ata zandari ishinde.Almati. Jeti jargi. [The world significance of the judiciary, Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (411-417), Almaty: Seven Charters, 2009. Vol. Х. - 589. (in Kazakh)
Alimzhan K. (2010) Qazaqtin kaduilgi quqiq erezhelerinin korkem adebiyette, folklorda zhane muzikada korinis tabui. Almati. Interligal. [The rules of ordinary Kazakh law in fiction, folklore and music.] Almaty. Interligal. – 50. (in Kazakh)
Al-Kasani, Alauddin Abu Bakr b. Masood b. Ahmad. (2010) Badai es-Sanai fi Tartib al-Sharai, Beirut: Dar al-Fikr. Vol. 2. - 340. Vol. 3. – 249. Vol. – 224 (in Arabic)
Azbanbayev M.A. (2009) Bi termininin qaydan shiqqani turali soz. S.Zimanov (red.), Qazaqtin ata zandari ishinde. Almati: Jeti jargi [A word about the origin of the term dance. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (97-100), Almaty: Seven Charters, Vol. 10. – 589. (in Kazakh)
Babi Toktar. (2009) Abaq Kereydin zan-erezheleri turali. S.Zimanov (red.), Qazaqtin ata zandari. Ishinde. Almati: Jeti jargi [On the laws and regulations of Abak Kepei. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (482-494), Vol. 10. Almaty: Seven Charters. - 589. (in Kazakh)
Berem A. (2006) Qazaqtardin turmistiq jane otbasilik omiri. S.Azhigali (red.), Qazaqtin dasturleri men adet guruptari. ishinde, Almati: Aris [Domestic and family life of Kazakhs. S. Azhigali (ed.), Kazakh traditions and customs, including] (72-87), Almaty: Arys, Vol. 2. – 328. (in Kazakh)
Cetin M. Maturidiligin (Hilafet/Imamet) anlayisi. [Politics (The caliphate/Imamate) thought of Maturidism]. Erzurum. 2013. – 236. (in Turkish)
Dautaliev K.N. (2009) Qazaq quqiginin erekshelikteri. S.Zimanov (red.), Qazaqtin qta zandari. Almati: Jeti jargi. [Features of Kazakh law. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws]. Almaty: Seven charters, Vol. 2. X. – 589 (in Kazakh)
Dulatbekov N. (2006) Qazaqtin adet-gurip zandari. Adile. Astana. [Kazakh customary laws, Justice]. Astana. – 236. (in Kazakh)
Ibn Abidin Amin ibn Ahmad ibn Abdulaziz. (1992) Raddu'l-Mukhtar, Vol. I, Beirut. - 663. (in Arabic)
Imamumadi T. (2019) Geleneksel Kazak Toplumundaki orfi kuralların İslam Hukuku Achısından Degerlendirilmesi. Zhariyalanbagan dissertatsiya. [Assessment of the norm of ordinary law in the traditional Kazakh society from the point of view of Islamic law]. (Unpublished dissertation), Marmara University, Istanbul. – 224. (in Turkish)
Karaman H. (2010) Anahatlarıyla İslam Hukuku [Islamic law in general]. İstanbul: Ensar. Vol 1. - 340. (in Turkish)
Kenzhealiev Z.Zh. (2009) Dasturli qazaq qogamindagi sottiq bilik qatinastarinin erekshelikteri. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari, ishinde, Almati: Jeti jargi [Features of judicial relations in traditional Kazakh society. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (178-182), Almaty: Seven Charters, Vol. 10. – 589. (in Kazakh)
Mynzhan N. (2004) Qazaq qandiginin zandari. Qazaqtin ata zandari. ishinde, Almati: Jeti jargi [Laws of the Kazakh Khanate. Kazakh ancestral laws]. Vol. 2. in (399-402), Almaty: Seven Charters. - 666. (in Kazakh)
Nusipokasuly A., Zhaparovich A. (2011) Agash besikten jer besikke deyin. [From the Wooden Cradle to the Earth Cradle]. Almaty: Art, Vol. 1. - 146 (in Kazakh)
Oseruly N. (2009) Dasturli biler soti. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari [Court of traditional judges. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws] -Almaty: Seven Charters, 2009, Vol. 10 – 589 (in Kazakh)
Shen Y. (2012) İslâm Hukukunda Arabuluculuk [Mediation in Islamic Law]. Journal of the Theological Faculty of the University of Hittite, Vol. 11. Issue: 22, - -135. (in Turkish)
Shukirov Z. (2006) Rahmanquldin quni. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari [The cost of Rakhmankul. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws]. - Almaty: Seven Charters, Vol. 2. – 600 (in Kazakh)
Turcan T. (2001) Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri [Element of Sovereignty of the State and Its Powers Driving from Sovereignty]. - Ankara. Publications School Ankara. - 271 (in Turkish)
Zimanov S. (2005) Qazaqtin jargi zandari – alemdik manizi bar Quqiqtiq juye. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari.ishinde [Kazakh charter laws - the legal system of world importance. S.Zimanov (ed.), Kazakh patriarch]. Vol. 5. - 539. (in Kazakh)
Zimanov S. (2006) Qazibek bi. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari, ishinde [Kazybek bi, Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (97-102), Vol. 8. - Almaty: Seven Charters. – 600. (in Kazakh)
Al-Kasani, Alauddin Abu Bekr b. Masud b. Ahmad. (2010) Badai es-Sanai fi Tartib aş-Şerai, Beyrut: Dar ak-Fikr. II. -340. III. -249. IV. -224
Cetin M. Maturidiligin (Hilafet/Imamet) anlayisi. Erzurum. 2013. – 236.
Ibn Abidin Amin ibn Ahmed ibn Abdulaziz. (1992) Raddu’l-Muhtar, І, Beyrut. 663
Imamumadi T. (2019) «Geleneksel Kazak toplumundaki örfi kuralların İslam hukuku açısından değerlendirilmesi». (Жарияланбаған диссертация), Marmara Universitesi, İstanbul. - 224
Karaman H. (2010) Anahatlarıyla İslam Hukuku. Istanbul: Ensar. C. І. - 340
Şen Y. (2012) İslâm Hukukunda Arabuluculuk. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XI, Sayi: 22. -135.
Türcan T. (2001) Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara. Ankara Okulu Yayınları. - 271
Азбанбаeв М.А. (2009) «Би Тeрминінiң қайдан шыққаны туралы сөз», С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (97-100), Алматы: Жeтi жарғы, Т. X. - 589
Әлдiбeков Ж.С. (2009) «Билер сотынын әлeмдік маңызы», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (411-417), Алматы: Жeтi жарғы. Т. X. - 589
Әлімжан Қ. (2010) Қазақтың кәдуілгі құқық ережелерінің көркем әдебиетте, фольклорда және музыкада көрініс табуы, Алматы: Интерлигал. - 50
Бeрeм А. (2006) «Қазақтардын тұрмыстық жәнe отбасылық өмiрi», С. Әжіғали (рeд.), Қазақтың дәстүрлeрi мeн әдeт-ғұрыптары, ішіндe (72-87), Алматы: Арыс, Том 2. - 328
Бәби Тоқтар. (2009) «Абақ Кeрeйдiң заң-eрeжeлeрi туралы», С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (482-494), Т. X, Алматы: Жeтi жарғы. - 589
Дәуітәлиев Қ.Н. (2009) «Қазақ құқығының eрeкшeлiктeрi», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, Алматы: Жeтi жарғы. Т. X. - 589
Дулатбеков Н. (2006) Қазақтың әдет-ғұрып заңдары, Әділет. Астана. - 236
Зиманов С. (2005) «Қазақтың жарғы заңдары – әлeмдік маңызы бар Құқықтық жүйe», Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (23-34), Алматы: Жeтi жарғы. Т.V. - 539
Зиманов С. (2006) «Қазыбeк би», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (97-102), Алматы: Жeтi жарғы. Т. VІІІ. - 600
Кeнжeалиев З.Ж. (2009) «Дастүрлi қазақ қоғамындағы соттық билік қатынастарынын eрeкшeлiктeрi» С. Зиманов (рeд.), Қазақтың ата заңдары, ішіндe (178-182), Алматы: Жeтi жарғы, Т. X. - 589
Мыңжан Н. (2004) «Қазақ хандығынын заңдары», Қазақтың ата заңдары, Т. ІІ. ішіндe (399-402), Алмат: Жeтi жарғы. - 666
Нүсiпоқасұлы А., Жапарұлы А. (2011) Ағаш Бeсiктeн жeр бeсiккe дeйiн, Алматы: Өнeр, Т. І. - 146
Өсeрұлы Н. (2009) «Дәстүрлi билер соты», Зиманов С. (ред.), Қазақтың ата заңдары, Алматы: Жeтi жарғы. Т. X, - 589
Шүкіров З. (2006) «Рахманқұлдың құны», Зиманов С. (ред), Қазақтың ата заңдары, (402-409), Алматы: Жеті жарғы. Т. VII. – 600.
References
Abu Dawud Sulayman b. al-As'as b. Ishaq al-Sijistani. (2007) Sunan Abi Dawud, ed.: Yasir Hassan, III. Beirut, Muassasat al-Risale. - 367. (in Arabic)
Aldibekov Zh.S. (2009) Biler sotinin alemdik manizi. Zimanov S. Qazaqtin ata zandari ishinde.Almati. Jeti jargi. [The world significance of the judiciary, Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (411-417), Almaty: Seven Charters, 2009. Vol. Х. - 589. (in Kazakh)
Alimzhan K. (2010) Qazaqtin kaduilgi quqiq erezhelerinin korkem adebiyette, folklorda zhane muzikada korinis tabui. Almati. Interligal. [The rules of ordinary Kazakh law in fiction, folklore and music.] Almaty. Interligal. – 50. (in Kazakh)
Al-Kasani, Alauddin Abu Bakr b. Masood b. Ahmad. (2010) Badai es-Sanai fi Tartib al-Sharai, Beirut: Dar al-Fikr. Vol. 2. - 340. Vol. 3. – 249. Vol. – 224 (in Arabic)
Azbanbayev M.A. (2009) Bi termininin qaydan shiqqani turali soz. S.Zimanov (red.), Qazaqtin ata zandari ishinde. Almati: Jeti jargi [A word about the origin of the term dance. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (97-100), Almaty: Seven Charters, Vol. 10. – 589. (in Kazakh)
Babi Toktar. (2009) Abaq Kereydin zan-erezheleri turali. S.Zimanov (red.), Qazaqtin ata zandari. Ishinde. Almati: Jeti jargi [On the laws and regulations of Abak Kepei. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (482-494), Vol. 10. Almaty: Seven Charters. - 589. (in Kazakh)
Berem A. (2006) Qazaqtardin turmistiq jane otbasilik omiri. S.Azhigali (red.), Qazaqtin dasturleri men adet guruptari. ishinde, Almati: Aris [Domestic and family life of Kazakhs. S. Azhigali (ed.), Kazakh traditions and customs, including] (72-87), Almaty: Arys, Vol. 2. – 328. (in Kazakh)
Cetin M. Maturidiligin (Hilafet/Imamet) anlayisi. [Politics (The caliphate/Imamate) thought of Maturidism]. Erzurum. 2013. – 236. (in Turkish)
Dautaliev K.N. (2009) Qazaq quqiginin erekshelikteri. S.Zimanov (red.), Qazaqtin qta zandari. Almati: Jeti jargi. [Features of Kazakh law. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws]. Almaty: Seven charters, Vol. 2. X. – 589 (in Kazakh)
Dulatbekov N. (2006) Qazaqtin adet-gurip zandari. Adile. Astana. [Kazakh customary laws, Justice]. Astana. – 236. (in Kazakh)
Ibn Abidin Amin ibn Ahmad ibn Abdulaziz. (1992) Raddu'l-Mukhtar, Vol. I, Beirut. - 663. (in Arabic)
Imamumadi T. (2019) Geleneksel Kazak Toplumundaki orfi kuralların İslam Hukuku Achısından Degerlendirilmesi. Zhariyalanbagan dissertatsiya. [Assessment of the norm of ordinary law in the traditional Kazakh society from the point of view of Islamic law]. (Unpublished dissertation), Marmara University, Istanbul. – 224. (in Turkish)
Karaman H. (2010) Anahatlarıyla İslam Hukuku [Islamic law in general]. İstanbul: Ensar. Vol 1. - 340. (in Turkish)
Kenzhealiev Z.Zh. (2009) Dasturli qazaq qogamindagi sottiq bilik qatinastarinin erekshelikteri. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari, ishinde, Almati: Jeti jargi [Features of judicial relations in traditional Kazakh society. S. Zimanov (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (178-182), Almaty: Seven Charters, Vol. 10. – 589. (in Kazakh)
Mynzhan N. (2004) Qazaq qandiginin zandari. Qazaqtin ata zandari. ishinde, Almati: Jeti jargi [Laws of the Kazakh Khanate. Kazakh ancestral laws]. Vol. 2. in (399-402), Almaty: Seven Charters. - 666. (in Kazakh)
Nusipokasuly A., Zhaparovich A. (2011) Agash besikten jer besikke deyin. [From the Wooden Cradle to the Earth Cradle]. Almaty: Art, Vol. 1. - 146 (in Kazakh)
Oseruly N. (2009) Dasturli biler soti. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari [Court of traditional judges. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws] -Almaty: Seven Charters, 2009, Vol. 10 – 589 (in Kazakh)
Shen Y. (2012) İslâm Hukukunda Arabuluculuk [Mediation in Islamic Law]. Journal of the Theological Faculty of the University of Hittite, Vol. 11. Issue: 22, - -135. (in Turkish)
Shukirov Z. (2006) Rahmanquldin quni. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari [The cost of Rakhmankul. Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws]. - Almaty: Seven Charters, Vol. 2. – 600 (in Kazakh)
Turcan T. (2001) Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri [Element of Sovereignty of the State and Its Powers Driving from Sovereignty]. - Ankara. Publications School Ankara. - 271 (in Turkish)
Zimanov S. (2005) Qazaqtin jargi zandari – alemdik manizi bar Quqiqtiq juye. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari.ishinde [Kazakh charter laws - the legal system of world importance. S.Zimanov (ed.), Kazakh patriarch]. Vol. 5. - 539. (in Kazakh)
Zimanov S. (2006) Qazibek bi. S.Zimanov (red), Qazaqtin ata zandari, ishinde [Kazybek bi, Zimanov S. (ed.), Kazakh ancestral laws, including] (97-102), Vol. 8. - Almaty: Seven Charters. – 600. (in Kazakh)
Қосымша файлдар
Как цитировать
Imammadi, T., Yerzhan, K., & Makhmet, M. (2022). Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дін мен әдет-ғұрып заңдарының байланысы. ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы, 31(3), 36–44. https://doi.org/10.26577//EJRS.2022.v31.i3.r5
Шығарылым
Бөлім
Дінтану
