Сталиндік-большевиктік қуғын-сүргін жылдарындағы Қазақстандағы ғұламалар: Әлиасқар Айтхожаұлының мысалында
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v35.i3.r2Кілттік сөздер:
ислам, ғұламалар, Кеңес үкіметі, репрессиялық саясат, оңалтуАннотация
Мақала Қазақстандағы Кеңес өкіметінің мұсылман лидерлеріне қарсы, тіптен олардың едәуір бөлігінің тағдырдың қиюына дейін әкеліп соқтырған және ислам білім мен ағарту ісін, сондай-ақ діни қауымдардың қызметтерін тоқтатқан қуғын-сүргін кезеніңдегі қазақ ғұламаларының бірін талдауға арналған. Бұл мақаланың мақсаты ғұламаларға қарсы жүргізілген қуғын-сүргіндерді С. Ғылманидің «Заманамызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» библиографиялық сөздігіне есімі енген көкшетаулық ғұлама Әлиасқар Айтхожаұлының тағдыры мысалында көрсету. Мақалада әдістемелік негіз ретінде 1920-1930 жылдардағы Кеңес үкіметінің қуғын-сүргін саясатын халық өмірі мен микрооқиғалар призмасы арқылы зерттеуге және тиісінше сол кезеңдегі репрессиялық машинаның қысымына тікелей куә болған жергілікті дін қайраткерлерінің өміріне үңіле отырып аңғару мүмкіндігін беретін микротарихи көзқарас пен өмірбаяндық әдіс қолданылады. Оқиғаларды тұтас қысқартылмаған күйінде көрсете білу мақсатында, мақалада әртүрлі акторлардың, атап айтқанда, ислам дінін және исламдық білім беруді дамыту бойынша түрлі жобаларды ұсынған діни қызметкерлердің, Қазақстанның көптеген облыстарындағы діни басқармалар бағынатын Ішкі Ресей және Сібір мұсылмандары орталық діни басқармасының (ОМДБ), сонымен қатар, Кеңес үкіметі және оның репрессиялық Біріккен мемлекеттік саяси басқарма/Ішкі істер халық комиссариаты (БМСБ/ІІХК) органдарының қызметі көрсетіледі. Зерттеудің деректік негізі ретінде С. Ғылманидың ғұламалар өмірбаяндық сөздігіндегі мәліметтер мен мұрағат материалдар пайдаланады. Қазақстан аумағындағы ғұламалардың өмірбаяндарын қалпына келтіру, олардың аты-жөні мен қызметін ғылыми айналымға енгізіп отыру, олардың толық ақтауына, сондай-ақ ислам тарихындағы «ақтаңдақтарды» және олқылықтарды жоюға, біртұтас тарихты қалпына келтіруге, тарихи процестің континуумы және оны түсінуге қосылған маңызды үлесі болып табылады.
Түйін сөздер: ислам, ғұламалар, Кеңес үкіметі, репрессиялық саясат, оңалту.
Библиографиялық сілтемелер
Ахмадуллин В.А. (2020) Деятельность советского государства и духовных управлений мусульман по развитию исламского образования и просвещения (1944-1965). – Москва: ИД «Читай». ИД «Марджани». – 275.
Ғылмани, C. (2015) Заманамызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары. – Алматы: Дайк-Пресс. – 400.
Муминов, А., Утепбергенова, У. (2019) Акмолинская школа в исламских науках//Проблемы исламоведения и арабской филологии. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы. – 27-37.
Специализированный государственный архив Управления информатизации и связи Департамента полиции Акмолинской области (СГА УИС ДП Акмолинской области).
Специализированный государственный архив Управления информатизации и связи Департамента полиции Северо-Казахстанской области (СГА УИС ДП Северо-Казахстанской области).
References
Akhmadullin V.A. Deiatelnost sovetskogo gosudarstva i dukhovnykh upravleniĭ musulman po razvitiiu islamskogo obrazovaniia i prosveshcheniia (1944-1965) [The Activity of the Soviet State and Spiritual Administrations of Muslims for Development of Islamic Education and Training (1944-1965)]. – Moskva: ID «Chitai». ID «Mardzhani». – 275. (in Russian)
Bekkin, R. (2017) The Muftiates and the State in the Soviet Time: The Evolution of Relationship. Islam in Russia during today`s transformation processes: New Challenges and development trends in the 21st century, edited by Z.R. Khabibullina. – Ufa: Dialog. – 54-76.
Bennigsen, A. Wimbush, Enders S. (1985) Mystics and Commissars. Sufism in Soviet Union. – Berkerley and Los Angeles: University of Caliphornia press. – 195.
Frank, A.J. (2012) Bukhara and the Muslims of Russia. Sufism, Education, and the Paradox of Islamic Prestige. – Leiden&Boston: Brill. – 216.
Ghilmani, S. (2015) Zamanamyzda bolgan g`ulamalardyn` g`umyr tarihtary [Biographies of The Islamic Scholars of Our Times]. – Almaty: Daik-Press. – 400. (in Kazakh)
Keller, Sh. (2001) To Moscow, Not Mecca. The Soviet Campaign against Islam in Central Asia, 1917-1941. – London: Praeger. – 277.
Kemper, M. (2017) From 1917 to 1937: The Mufti, the Turkologist, and Stalin`s terror”. Die welt des Islams, 57: 162-197. https://doi.org/10.1163/15700607-00572p02
Khalid, A. (2007a) Islam after Communism: Religion and Politics in Central Asia. – Berkeley: University of California Press. – 241.
Khalid, A. (2007b) The Fascination of Revolution: Central Asian Intellectuals, 1917-1927. Empire, Islam and Politics in Central Eurasia, edited by T. Uyama. – Hokkaido: Slavic Research Center. – 137-152.
Khalid, A. (2008) Searching for Muslim Voices in Post-Soviet Archives. Ab Imperio, 4:302-312. https://doi.org/10.1353/imp.2008.0139
Muminov, A. (2007) Fundamentalist Challenges to Local Islam Traditions in Soviet and Post-Soviet Central Asia. Empire, Islam and Politics in Central Eurasia, edited by T. Uyama. – Hokkaido: Slavic Research Center. – 249-261.
Muminov, A., Utepbergenova, U. (2019) Akmolinskaja shkola v islamskih naukah//Problemy islamovedenija i arabskoj filologii. Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii [Akmola School in Islamic Sciences // Problems of Islamic Studies and Arabic Philology. Materials of the international scientific-practical conference]. – Almaty: "Nur-Mubarak" Press. – 27-37. (in Russian)
Ro’i, Y., Wainer, A. (2009) Muslim Identity and Islamic Practice in post-Soviet Central Asia. Central Asian Survey, 3 (28): 303-322. https://doi.org/10.1080/02634930903421863
Sartori, P. (2010) Towards a History of the Muslims’ Soviet Union: A View from Central Asia. Die Welt des Islams, 50: 315–334.
SGA UIS DP Akmolinskoi oblasti – Spetsializirovannyi gosudarstvennyi arkhiv Upravleniia informatizatsii i sviazi Departamenta polisii Akmolinskoi oblasti. (in Russian)
SGA UIS DP SKO - Spetsializirovannyi gosudarstvennyi arkhiv Upravleniia informatizatsii i sviazi Departamenta polisii Severo-Kazakhstanskoĭ oblasti. (in Russian)
Tasar, E. (2016) The Official Madrasas of Soviet Uzbekistan. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 59: 265-302. http://dx.doi.org/10.1163/15685209-12341399
Tasar, E. (2017) Soviet and Muslims. The Institutionalization of Islam in Central Asia, 1943- 1991. – New York: Oxford University Press. – 416.
