Қазақ даласындағы «ахундар» мен «ишандардың» рухани-танымдық бастаулары мен білім көздері
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v36.i4.r8Кілттік сөздер:
Ахун, ишан, медресе, сопылық, НақшбандияАннотация
Мақалада Ахун мен Ишан ұғымдарын зерделеудің міндеттері көрсетіліп, олардың тәлім алған рухани көздері мен білімділік деңгейлері туралы тарихи зерттеулер жүргізілді. Олар негізінен алғанда, ХІҮ-ХҮ ғасырлардан бастау алатын ілімдерден келе жатқандығы көрсетілді. Сопылық ілім мен оның мистикасын қысқаша талдай келе, негізгі өкілдерін атап өттік. Сопылықтың нақшбандия тармағы мен оның негізгі қағидалары көрсетілді, діни философиялық дүниетанымдық бағдарлары талданып, діни білім ордалары, Бұқара, Самархан, Тәшкент, Хиуа, Хорезм, Түркістан, Қарнақ, Уфа, Стамбул, Бағдат, Кайр медреселері мен ондағы білім беру бағыттары баяндалды. Бұқарадағы білім берудің мазмұнына, білім беру бағдарламаларына мысалдар келтірдік. Атап айтқанда, діни ілімдермен қатар, тіл білімі, логика, құқықтану, медицина, әдебиет т.б. ғылым салалары оқытылғандығын зерделедік. Қазақ даласындағы ахундар мен ишандардың алған білімдерінің жалпы бағыттарын көрсеттік. Нәтижесінде, олардың қазақ даласына сіңірген еңбегі мен ағартушылық саласындағы айтарлықтай еңбек еткендігі туралы тұжырымдар жасалды.
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Абдуллаев Ш. (1994) Маорифпарвари ва озодфикри (Просветительство и свободомыслие). – Душанбе. – 213.
Байбосынұлы Қ. (2020) Ахундар мектебі қалай қалыптасты? //Mұнара газеті. №12(18). 23.06.2020. – 7.
Баранова И. пер. с анг. (2005) Суфийские практики Тариката Накшбандия: в соответствии с указаниями Султана уль-Аулия Шейха Абдуллы ад-Дагестани/предисл. и коммент. Шейха Назима аль-Хаккани. – Орел: ИНБИ. – 234.
Дәрменов Т. (2016) Ишандар өткен ғұлама, Хабар берген Алладан. – Қызылорда. – 200.
Зокирзода Н. М. (2020) Особенности религиозного сознания население Центральной Азии во второй половине XIX в /Н. М. Зокирзода // Вестник Педагогического университета. – № 6 (89). – 253-258.
Ишаны и суфизм (1898) Перепечатано изъ №71 и 72 «Туркестанскихъ Въдомостей» за 1898 г. Типо-лит. Бр. Порцевыхъ.
Музаффар Хаджи (2006) Уроки чтения сердцем. Суфиские секреты здоровья. –М.: Прайм Евро-знак. – 216.
Назаров А. (2008) Особенности религиозной жизни мусульман Центральной Азии в начале XX века // Первая русская революция и пробуждение народов Азии. Материалы научно-практической конференции, посвящённой 100-летию завершения первой русской революции. – Душанбе. – 204.
Омарова Г.С. (2012) Қазақ ишандары мен діни қайраткерлердің қазақ жерінде ислам құндылықтарын қалыптастырудагы кызметi // ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Саясаттану сериясы. Мәдениеттану сериясы. №2 (39). – 48-51.
Рахимов К. (2020) Хожагон-нақшбандия тариқати ва етти пир. – Тошкент: Узбекистон. – 313.
Сабиров Н.Р. (2022) Суфийские традиции в татарской литературе / Н. Р. Сабиров // Исламский фактор в истории Волго-Уральского региона: материалы Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 1100-летию принятия ислама в Волжской Булгарии, Чебоксары, 12 мая 2022 года. – Чебоксары: Чувашский государственный педагогический университет им. И.Я. Яковлева. – 109-117.
Саматов Х.У. (2018) Махдуми Аъзам Касани - теоретик и продолжатель тариката Накшбандия / Х. У. Саматов // Востоковедение: история и современность: материалы Международной научно-практической конференции для студентов, магистрантов, аспирантов и молодых ученых, посвященной 10-летию востоковедческого направления кафедры востоковедения и башкирского языкознания Башкирского государственного университета. – Уфа: Башкирский государственный университет. – 273-277.
Сафарова С.Д. (2011) Социально-этическое учение накшбандия: специальность 09.00.03 «История философии»: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Сафарова Сайлинисо Додиевна. – Душанбе. – 26.
Сманов Р., Исахан М. (2021) «ИШАН» және «АХУН» діни лауазымы мен мәртебесінің шығу тегі, ұғымы, сипаттамасы // Ұлттық рухани тұтастықты дамытудағы діни білім берудің маңызы: - Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы. – 304.
Толстов С.П. (1931) Религии народов Средней Азии // Религиозное вероисповедание народов СССР. – М.: ОГИЗ Московский рабочий. – 270.
References
Abdullaev, Sh. (1994) Maorifparvari va ozodfikri (Prosvetitel'stvo i svobodomyslie) [Enlightenment and Freethinking]. – Dushanbe. – 213. (in Uzbek)
Bajbosynyly, К. (2020) Ahundar mektebі kalaj kalyptasty? [How the School of Akhuns was formed?] // Newspaper Munara. №12 (18). 23.06.2020. – 7. (in Kazakh)
Baranova, I. tr. from English (2005) Sufijskie praktiki Tarikata Nakshbandiya: v sootvetstvii s ukazaniyami Sultana ul'-Auliya Shejha Abdully Ad-Dagestani / predisl. i komment. Shejha Nazima al'-Hakkani [Sufi practices of the Naqshbandi Tariqat: in accordance with the instructions of the Sultan ul-Auliya Sheikh Abdullah Ad-Dagestani / foreword. and comment. Sheikha Nazima al-Haqqani]. – Orel: INBI. – 234. (in Russian)
Darmenov, T. (2016) Ishandar өtken gulama, Habar bergen Alladan [Ishans are the past Scholars, who gave the message from Allah]. – Kyzylorda. – 200. (in Kazakh)
Ishany i Sufizm (1898) Perepechatano iz’ №71 i 72 «Turkestanskih' vedomostej» za 1898 g. [Ishans and Sufism. Republished Turkestan Statements from 71-72 for 1898 year]. – Tipo-litography of Porcevyh Brothers. (in Russian)
Muzaffar Hadzhi (2006) Uroki chteniya serdcem. Sufiskie sekrety zdorov'ya [Lessons in reading with the heart. Sufi secrets of health]. – M.: Prajm Evro-znak. – 216. (in Russian)
Nazarov, A. (2008) Osobennosti religioznoj zhizni musul'man Central'noj Azii v nachale XX veka // Pervaya russkaya revolyuciya i probuzhdenie narodov Azii. Materialy nauchno-prakticheskoj konferencii, posvyashchyonnoj 100-letiyu zaversheniya pervoj russkoj revolyucii [Peculiarities of the Religious Life of the Muslims of Central Asia at the Beginning of the 20th Century // The First Russian Revolution and the Awakening of the Peoples of Asia. Materials of the scientific-practical conference dedicated to the 100th anniversary of the end of the first Russian revolution]. – Dushanbe. – 204. (in Russian)
Omarova, G.S. (2012) Kazak ishandary men dіni kajratkerlerdің kazak zherіnde islam kundylyktaryn kalyptastyrudagy kyzmeti [The service of Kazakh monks and religious leaders in establishment of Islamic Values in Kazakh Land] // Bulletin of KazNU, Series of Philosophy, Political Science and Cultural Studies. №2 (39). – 48-51. (in Kazakh)
Rahimov, K. (2020) Hozhagon-nakshbandiya tarikati va etti pir [The Tariqat of Khojagon-Nekhshbandi and Seven Saints]. – Toshkent: Uzbekiston Press. – 313. (in Uzbek)
Sabirov N.R. (2022) Sufijskie tradicii v tatarskoj literature / N. R. Sabirov // Islamskij faktor v istorii Volgo-Ural'skogo regiona: materialy Vserossijskoj nauchno-prakticheskoj konferencii, posvyashchennoj 1100-letiyu prinyatiya islama v Volzhskoj Bulgarii, Cheboksary, 12.05.2022 [Sufi traditions in Tatar literature / N. R. Sabirov // Islamic factor in the history of the Volga-Ural region: materials of the All-Russian scientific and practical conference dedicated to the 1100th anniversary of the adoption of Islam in the Volga Bulgaria]. – Cheboksary: I.Ya. Yakovlev Chuvash State Pedagogical University. – 109-117. (in Russian)
Safarova, S.D. (2011) Social'no-eticheskoe uchenie nakshbandiya: special'nost' 09.00.03 «Istoriya filosofii»: avtoreferat dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni kandidata filosofskih nauk / Safarova Sajliniso Dodievna [Social and ethical teaching of Nakshbandiya: specialty 09.00.03 "History of Philosophy": abstract of the dissertation for the degree of candidate of philosophical sciences / Safarova Sayliniso Dodievna]. – Dushanbe. – 26. (in Russian)
Samatov, H.U. (2018) Mahdumi A'zam Kasani - teoretik i prodolzhatel' tarikata Nakshbandiya / H. U. Samatov // Vostokovedenie: istoriya i sovremennost': materialy Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii dlya studentov, magistrantov, aspirantov i molodyh uchenyh, posvyashchennoj 10-letiyu vostokovedcheskogo napravleniya kafedry vostokovedeniya i bashkirskogo yazykoznaniya Bashkirskogo gosudarstvennogo universiteta [Makhdumi Azam Kasani - theorist and successor of the Naqshbandi tariqat / Kh. U. Samatov // Oriental studies: history and modernity: materials of the International scientific-practical conference for students, undergraduates, graduate students and young scientists dedicated to the 10th anniversary of the Oriental direction of the Department of Oriental Studies and Bashkir Linguistics Bashkir State University]. – Ufa: Bashkir State University. – 273-277. (in Russian)
Smanov, R., Isahan, M. (2021) «ISHAN» zhәne «AHUN» dіni lauazymy men mәrtebesіnің shygu tegі, ugymy, sipattamasy//Ulttyk ruhani tutastykty damytudagy dіni bіlіm berudің maңyzy: - Halykaralyk gylymi-tәzhіribelіk konferenciya materialdary [The origin, concept, description of the religious position and status of "ISHAN" and "AKHUN" // The importance of religious education in the development of national spiritual integrity: - Proceedings of the international scientific and practical conference]. – Almaty: «Nur-Mubarak» University Press. – 304. (in Kazakh)
Tolstov S.P. (1931) Religii narodov Srednej Azii // Religioznoe veroispovedanie narodov SSSR [Religions of the peoples of Central Asia // Religious confession of the peoples of the USSR]. – M.: OGIZ Moskovskij rabochij. – 270. (in Russian)
Zokirzoda, N. M. (2020) Osobennosti religioznogo soznaniya naselenie Central'noj Azii vo vtoroj polovine XIX veka. // Vestnik Pedagogicheskogo universiteta [Features of the religious consciousness of the population of Central Asia in the second half of the twentieth century. // Bulletin of the Pedagogical University]. №6 (89). – 253-258. (in Russian)
