Түркілер және ислам: түркілерге қатысты риуаяттарға хадиснамалық талдау
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2024.v37.i1.r3Аннотация
Түркілердің исламды қабылдауы – тарихшылардың іргелі зерттеу жүргізулеріне себеп болған тақырыптардың бірі. Түркі халықтарының исламмен алғаш танысқан уақыты, мұсылмандыққа өту себебі, нәтижесінде дінді жаюға деген ыждағатты әрекеттері ортағасырлық тарихшылардан бастап күніміздегі зерттеушілерді де бейжай қалдырған емес. Бұл мақаланың мақсаты – хадистерге кешенді талдау жүргізу арқылы түркілердің ислам тарихындағы орнын көрсету. Ғылыми зерттеу тарих кітаптарында жиі кездесетін түркілер жайлы хадистерді жинақтау, қайнаркөздерін толық қарастыру және хадистердің кең түсіндірмелерін беруге бағытталған. Аталған міндеттерге сай, деректермен жұмыс барысында компаративистикалық, тарихи әдіс кеңінен қолданылды. Сол арқылы хадистердің түпкі мәні және арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар анықталды. Зерттеу барысында ортағасырлық тарихшылар Жәхиз, Махмұд Қашғари, Хамауи, Жуайнидің еңбектерімен қатар, жақында жарық көрген мақалалар мен кітаптар қарастырылды. Онда келген хадистердің қайнаркөзі «Кутуб әс-ситта», Табаранидің мұғжамдары, Әбу Яғланың муснад жинақтарында кездесетіні анықталды. Сонымен қатар, хадистің мағынасымен шектелмей, «Фатх әл-бәри», «әл-Маудуғат» сынды классикалық кітаптарға сүйеніп, хадистердің түсіндірмелері беріліп, хадис мамандарының берген бағасы көрсетілді. Зерттеу жұмысының нәтижелері осы тақырыпқа ден қойған зерттеушілерге пайдасын тигізеді деп үміттенеміз.
Түйін сөздер: түркілер, ислам, тарих, хадис жинақтары, кутуб әс-ситта.
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Onur Ahmet (2021) Arabic Texts in the Dîvânu Lugâtit-Turk, with Morphological Comparison between Arabic and Turkish. Şarkiyat Mecmuası. Journal of Oriental Studies. №39. – 1-36.
Peter B. Golden. (1992) An Introduction to the History of the Turkic Peoples: ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. – Wiesbaden: Harrassowitz. – 483.
Абдулмухсин әл-Аббад. (2018) Шарху Сунан Әби Дәуд. (аудиодәрістер) №484. – 598.
Әбу Дәуід (2009) әс-Сунан. тхқ. Шуғайб әл-Әрнаут, т.б.– Каир: Дәр әр-рисәла әл-аләмия. VI. – 650.
Әбу Шужәғ Ширауайһ ибн Шаһрадәр әд-Дайлами әл-Һамзәни (1986) әл-Фирдаус би мәсур әл-хитаб. тхқ. әс-Сағид ибн Басюни Зағлул. – Бейрут: Дәр әл-кутуб әл-ғилмия. І. – 506.
Әбу Яғла әл-Мусыли (2013) Муснаду Әби Яғла әл-Мусыли. тхқ. Сағид ибн Мухаммад әс-Саннари. – Каир: Дәр әл-хадис. Х. – 166.
Әбул-Хасан ибн әл-Қаттан (1997) Баян әл-уаһм уә әл-иһәм фи китәб әл-Әхкәм. тхқ. әл-Хусейн Аят Сағид. – Эр-Рияд: Дәр Таиба. ІІ. – 617.
әл-Ажлуни (2000) Кашф әл-хафә уә музил әл-илбәс. тхқ. Абдулхамид ибн Ахмад. – Бейрут: әл-Мактаба әл-асрия. І. – 535.
әл-Бұхари (1987) әл-Жәмиғ әс-сахих. тхқ. Мустафа Диб әл-Буға. – Бейрут: Дәр ибн Кәсир. III. – 1435.
әл-Жәхиз. (1964) Фадаил әл-әтрак. Расәил әл-Жәхиз. тхқ. Абдуссалам Мухаммад Һарун. – Каир: Матбаға әс-сунна әл-Мухаммадия. І. – 394.
әл-Жуайни (1911) Тәриху Жаһәнкушәй. тхқ. Мухаммад ибн Абдулуаһһаб Қазуини. – Лейден: Брилл. І. – 291.
әл-Исами (1998) Самт ән-нужум әл-ауәли фи әнбә әл-әуәли уә әт-тауәли. тхқ. Адил Ахмад Абдулмаужуд, Али Мухаммад Муаууад. – Бейрут: Дәр әл-кутуб әл-ғилмия. – 581.
әл-Қашғари (1915) Диуан луғат әт-турк. – Ыстамбұл: Дәр әл-хиләфа әл-алия. І. – 436.
әл-Хамауи (1995) Муғжам әл-булдән. – Бейрут: Дәр садир. ІІ. – 546.
ән-Насәи (1986) әл-Мужтабә мин әс-сунан. тхқ. Абдул-Фаттах Әбу Ғудда. – Алеппо: Мактаб әл-матбуғат әл-исләмия. VI. – 280.
әс-Сахауи (1985) әл-Мақасид әл-хасана фи баяни касирин мин әл-әхәдис әл-муштаһира аләл-әлсина. тхқ. Мухаммад Осман әл-Хушт. – Бейрут: Дәр әл-китаб әл-араби. – 771.
әс-Суюти (1994) Жамиғ әл-әхәдис. Жәмғ уә тәртиб: Аббас Ахмад Сақр, Ахмад Абдулжаууад. – Бейрут: Дәр әл-фикр. ІV. – 496.
әс-Суюти (1996) әл-Ләәли әл-маснуға. тхқ. Әбу Абдуррахман Салах ибн Мухаммад. – Бейрут: Дәр әл-кутуб әл-ғилмия. І. – 442.
әт-Табарани (1994) әл-Муғжам әл-кәбир. тхқ. Хамди ибн Абдулмажид әс-Сәләфи. – Каир: Мәктаба ибн Тәймия. Х. – 340.
әт-Табарани (1995) әл-Муғжам әл-әусат. тхқ. Тариқ ибн Ауадулла, Абдулмухсин ибн Ибрахим әл-Хусейни. – Каир: Дәр әл-харамайн. VІ. – 383.
әт-Тирмизи (1975) әл-Жамиғ әс-сахих. тхқ. Ахмад Мухаммад Шәкир, Мухаммад Фуад Абдулбәқи. – Каир: Мактаба уә матбаға Мустафа әл-Бәби әл-Халаби. IV. – 717.
Бартольд В.В. (1993) Тюрки: Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. – Алматы: Жалын. – 192.
Гумилев Л. (2003) Древние тюрки. История образования и расцвета Великого тюркского каганата (VI-VIII вв. н. э.). – Санкт-Петербург: Кристалл. – 298.
Жамашев А., Мажен Е., Жомарт Д. (2023) Темірқазық (Қазақ жеріндегі ислам дінінің өткені мен бүгіні): монография. – Алматы: Дәуір. – 672.
Жамашев А.Ш. (2022) Сайын даланың саңлақ ғұламалары. – Алматы: Дәуір. – 508.
Зайн әл-Абидин Мустафа Ридуан (2016) Тафсир әл-хадис би әл-хадис тәсылән уә татбиқан уә әсаруһу алә фәһм ән-насс ән-набауи. Мажаллату куллия әд-дирасәт әл-исләмия уә әл-арабия. №32 (2). – Александрия: Жәмиға әл-Әзһар куллия әд-дирасат әл-исламия уә әл-арабия банәт. – 226-335.
Ибн Әбу әд-Дуния (1989) әр-Рида ған Аллаһи би қадаиһ. тхқ. Дыя әл-Хасан. – Мумбай: Дәр әс-салафия. – 116.
Ибн әл-Жаузи (1966) әл-Маудуғат. тхқ. Абдуррахман Мухаммад Осман. – Мәдина: әл-Мәктаба әс-сәләфия. ІІ. – 306.
Ибн әл-Фақиһ (1996) Китәб әл-булдән. тхқ. Юсуф әл-Һәди. – Бейрут: Алам әл-китәб. – 649.
Ибн Мәжә (2009) Сунан ибн Мәжә. тхқ. Шуғайб әл-Әрнаут, т.б. – Каир: Дәр әр-рисәла әл-аләмия. V. – 389.
Ибн Хажар әл-Асқалани (1959) Фатх әл-бәри шарху Сахих әл-Бухари.– Бейрут: Дәр әл-Мағрифа. VІ. – 636.
Йылмаз Н. (2007) Аббаси ихтилалынде түрклер (дис). Адапазары: Сакарья университеси. – 79.
Каттабәжи З. (1972) әт-Турк фи муаллафәт әл-Жәхиз уә макәнатуһум фи әт-тәрих әл-исләми хаттә әуәсит әл-қарн әс-сәлис әл-һижри. – Бейрут: Дәр әс-сақафа. – 332.
Китапчы З. (1985а) Хадислерде Түрк ве Түрклік. Белгелерле Түрк тарихи дергиси. №7. – 26-31.
Китапчы З. (1985б) Хадислерде Түрк ве Түрклік (ІІ). Белгелерле Түрк тарихи дергиси. №8. – 29-37.
Китапчы З. (1986) Хаз. Пейгамберин хадислеринде түрклер. Түрк дүниясы араштырмалары. №43. – Ыстамбұл: Түркият матбаасы. – 1-110.
Китапчы З. (2002) Хаз. Мухаммедин кулли рисалет давасында мұслұман түрклерин маневи йери хадислерин ортайа койдуу бази герчеклер. Түрк дуниясы араштырмалары. №141. – Ыстамбұл: Түркият матбаасы. – 71-81.
Можтаба Халифе (2012) Әһәммияте торихие Дивоне луғоте турке Махмуде Кошғори. Пэжуһэши торих нэгәри вә торих нэгори. – Тегеран: әз-Заһра университеті. №22 (9). – 45-59.
Мухаммад ибн Расул әл-Барзанжи әл-Хусейни (2005) әл-Ишаға лиәшрат әс-сәға. тғқ. Мухаммад Закария әл-Кандаһлауи. – Жидда: Дәр әл-минһәж. – 384.
Мүслім (1991) әл-Жәмиғ әс-сахих. тхқ. Мухаммад Фуад Абдулбәқи. – Бейрут: Дәр ихия әл-кутуб әл-арабия. IV. – 2323.
Нуруддин Али ибн Әбу Бәкір әл-Һайсами (1991а) Мажмағ әз-зауәид уә манбағ әл-фауәид. – Бейрут: Дәр әл-фикр. V. – 635.
Нуруддин Али ибн Әбу Бәкір әл-Һайсами (1991б) Мажмағ әз-зауәид уә манбағ әл-фауәид. – Бейрут: Дәр әл-фикр. VІ. – 672.
Омарбеков Т., Хабижанова Г., Нуртазина Н. [и др.] (2018) История Казахстана (Қазақ елі): учебник из 4-х книг. Кн.1: Территория Казахстана с древности до начала ХІІІ века. – Алматы: Қазақ университеті. – 313.
Сакаллы Т. (2007) Хадислерде «Түрк» мефхуму ве ривайетлердеки чарыштырдыы зихниетин анализи. Улусарарасы түрк дүниясынын исламиете каткылары семпозиуму. – Ыспарта: СДУ Илахият факультеси. – 227-241.
Халид Құрбанғали (1992) Тауарих хамса: (Бес тарих). Ауд. Төтенаев Б., Жолдасов А. – Алматы: Қазақстан. – 304.
References
Abdulmuhsin al-Abbad (2018) Sharhu Sunan Abi Daud (audiolessons) №484. – 598. (In Arabic)
Abu Daud (2009) as-Sunan [The collection of Hadiths]. edit.: Shuaib al-Arnaut, etc. – Cairo: Dar ar-risala al-alamiya. VI. – 650. (In Arabic)
Abu Shuja Shirawaih ibn Shaһradar ad-Dailami al-Hamdhani (1986) al-Firdaus bi masur al-khitab. edit.: as-Said ibn Basjuni Zaghlul. – Beirut: Dar al-kutub al-ilmiya. Vol.І. – 506. (In Arabic)
Abu Yala al-Musili (2013) Musnadu Abi Yala al-Musili [Musnad/Collection of Abi Yala al-Musili]. edit., comm.: Said ibn Muhammad as-Sannari. – Cairo: Dar al-hadith. Vol. X. – 166. (In Arabic)
Abul-Hasan ibn al-Qattan (1997) Bayan al-waһm wal-iһam fi kitab al-Ahkam [Explaining the illusion and delusion occurring in the Book of Ahkam]. edit.: al-Hussein Ayat Said. – Riyadh: Dar Taiba. Vol.ІІ. – 617. (In Arabic)
al-Ajluni (2000) Kashf al-khafa wa muzil al-ilbas [Revealing the hidden and removing the confusion]. edit.: Abdulhamid ibn Ahmad. – Beirut: al-Maktaba al-asriya. Vol.І. – 535. (In Arabic)
al-Buhari (1987) al-Jami as-sahih [The Authentic Collection]. edit.: Mustafa Deeb al-Bugha. – Beirut: Dar ibn Kathir. Vol.III. – 1435. (In Arabic)
al-Hamawi (1995) Mujam al-buldan [Dictionary of countries]. – Beirut: Dar sadir. Vol.ІI. – 546. (In Arabic)
al-Isami (1998) Samt an-nujum al-awali fi anba al-awali wa at-tawali [The scorching of the special stars in the news of the first and the successive]. edit.: Adil Ahmad Abdulmawjud, Ali Muhammad Muawwad. – Beirut: Dar al-kutub al-ilmiya. – 581. (In Arabic)
al-Jahiz (1964) Fadail al-atrak. Rasail al-Jahiz [The virtues of the Turks. Messages of al-Jahiz]. edit.: Abdussalam Muhammad Harun. – Cairo: Matbaa as-sunna al-Muhammadija. Vol.І. – 394. (In Arabic)
al-Juwaini (1911) Tarikhu Jahankushai [History of Jahankushai]. edit.: Muhammad ibn Abdulwaһһab Qazuini. – Leiden: Brill. Vol.І. – 291. (In Arabic)
al-Qashgari (1915) Diwan lughat at-turk [Diwan of Turkish Languages]. – Istanbul: Dar al-khilafa al-aliya. Vol.І. – 436. (In Arabic)
an-Nasai (1986) al-Mujtaba min as-sunan [Collection of Hadith]. edit.: Abdul-Fattah Abu Ghudda. – Aleppo: Maktab al-matbuat al-islamiya. Vol. VІ. – 280. (In Arabic)
as-Sakhawi (1985) al-Maqasid al-hasana fi bayani kathirin min al-ahadith al-mushtaһira alal-alsina [The good objectives in the explanation of many famous hadiths]. edit.: Muhammad Osman al-Husht. – Beirut: Dar al-kitab al-arabi. – 771. (In Arabic)
as-Suyuti (1994) Jami al-ahadith [Collection of Hadith]. edit.: Abbas Ahmad Saqr, Ahmad Abduljawwad. – Beirut: Dar al-fikr. Vol.ІV. – 496. (In Arabic)
as-Suyuti (1996) al-Laali al-masnua [Pearls made in fabricated hadiths]. edit.: Abu Abdurrahman Salah ibn Muhammad. – Beirut: Dar al-kutub al-ilmiya. Vol.І. – 442. (In Arabic)
at-Tabarani (1994) al-Mujam al-kabir [The great dictionary]. edit.: Hamdi ibn Abdulmajid as-Salafi. – Cairo: Maktaba ibn Taimiya. Vol.X. – 340. (In Arabic)
at-Tabarani (1995) al-Mujam al-awsat [Middle/Medium dictionary]. edit.: Tariq ibn Awadulla, Abdulmuhsin ibn Ibrahim al-Huseini. – Cairo: Dar al-haramain. Vol.VІ. – 383. (In Arabic)
at-Tirmizi (1975) al-Jami as-sahih [Collection of Hadith]. edit.: Ahmad Muhammad Shakir, Muhammad Fuad Abdulbaqi. – Cairo: Maktaba wa matbaa Mustafa al-Babi al-Halabi. Vol.IV. – 717. (In Arabic)
Bartold V.V. (1993) Tjurki: Dvenadcat lekcii po istorii tureckih narodov Srednej Azii [Turks: The twelve lessons about turkic nations of Central Asia]. – Almaty: Zhalyn. – 192. (In Russian)
Gumilev L. (2003) Drevnie tjurki. Istorija obrazovanija i rascveta Velikogo tjurkskogo kaganata (VI-VIII vv. n. je.) [Ancient Turkic. The history of formation and development of the Great Turkic Khaganate (VI-VIII centuries AD)]. – Sankt-Peterburg: Kristall. – 298. (In Russian)
Halid Q. (1992) Tawarikh khamsa: (Bes tarih) [The Five histories]. trans.: Totenaev B., Zholdasov A. – Almaty: Qazaqstan. – 304. (In Kazakh)
Ibn Abu ad-Dunya (1989) ar-Rida an Allaһi bi qadaiһ [Satisfaction with God’s decree]. edit.: Dyia al-Hasan. – Mumbai: Dar as-salafiya. – 116. (In Arabic)
Ibn al-Faqiһ (1996) Kitab al-buldan [The book of countries]. edit.: Jusuf al-Hadi. – Beirut: Alam al-kitab. – 649. (In Arabic)
Ibn al-Jawzi. (1966) al-Mauduat. edit.: Abdurrahman Muhammad Osman. – Madina: al-Maktaba as-salafiya. Vol.ІІ. – 306. (In Arabic)
Ibn Hajar al-Asqalani. (1959) Fath al-bari sharhu Sahih al-Bukhari [Fath al-Bari, explanation of Sahih al-Bukhari]. – Beirut: Dar al-Marifa. Vol.VІ. – 636. (In Arabic)
Ibn Maja. (2009) Sunan ibn Maja [Collection of Hadith by Ibn Maja]. edit.: Shuaib al-Arnaut, etc. – Cairo: Dar ar-risala al-alamiya. Vol.V. – 389. (In Arabic)
Kattabaji Z. (1972) at-Turk fi muallafat al-Jahiz wa makanatuһum fit-tarikh al-islami hatta awasit al-qarn as-thalith al-һijri [The Turks in Al-Jahiz’s works and their place in Islamic history until the middle of the third century AH]. – Beirut: Dar as-thaqafa. – 332. (In Arabic)
Kitapchi Z. (1985a) Hadislerde Turk ve Turklіk [Turks and Turkishness in Hadiths]. Belgelerle Turk tarihi dergisi. №7. – 26-31. (In Turkish)
Kitapchi Z. (1985b) Hadislerde Turk ve Turklіk (ІІ) [Turks and Turkishness in Hadiths]. Belgelerle Turk tarihi dergisi. №8. – 29-37. (In Turkish)
Kitapchi Z. (1986) Haz. Peygamberin hadislerinde turkler [Turks in the hadiths of the Prophet Muhammad]. Turk dunyasy arastirmalari. №43. – Istanbul: Turkiyat matbagasi. – 1-110. (In Turkish)
Kitapchi Z. (2002) Hz. Muhammed`in kulli risalet davasinda musluman turklerin manevi yeri hadislerin ortaya koydugu bazi gercekler [The spiritual place of Muslim Turks in the cause of Prophet Muhammad's divine prophethood, some facts revealed by the hadiths]. Turk dunyasi arastirmalari. №141. – Istanbul: Turkiyat matbagasi. – 71-81. (In Turkish)
Mojtaba Khalife (2012) Ahammiyate torikhiye Divone lughate turke Mahmude Koshghori [The historical significance of Mahmud Kashghari`s Dictionary of Turkish words]. Pezhuheshi torikh negari wa torikh negori. – Tehran: az-Zahra University. №22 (9). – 45-59. (In Persian)
Muhammad ibn Rasul al-Barzanji al-Huseini (2005) al-Ishaa li ashrat as-saa. edit.: Muhammad Zakarija al-Kandaһlawi. – Jidda: Dar al-minһaj. – 384. (In Arabic)
Muslim. (1991) al-Jami as-sahih. edit.: Muhammad Fuad Abdul-Baqi. – Beirut: Dar ihya at-turath al-arabi. Vol. IV. – 2323. (In Arabic)
Nuruddin Ali ibn Abu Bakr al-Haithami (1991a) Majma az-zawaid wa manba al-fawaid. – Beirut: Dar al-fikr. Vol.V. – 635. (In Arabic)
Nuruddin Ali ibn Abu Bakr al-Haithami (1991b) Majma az-zawaid wa manba al-fawaid. – Beirut: Dar al-fikr. Vol.VI. – 672. (In Arabic)
Omarbekov T., Habizhanova G., Nurtazina N. [& etc.]. (2018) Istorija Kazahstana (Qazaq elі): Uchebnik iz 4-h knig. Kn.1: Territorija Kazahstana s drevnosti do nachala XІІІ veka [History of Kazakhstan (Qazaq country): a textbook of 4 books. Book 1: The territory of Kazakhstan from antiquity to the beginning of the 13th century]. – Almaty: Qazaq University. – 313. (In Russian)
Onur Ahmet (2021) Arabic Texts in the Dîvânu Lugâtit-Turk, with Morphological Comparison Between Arabic and Turkish. Şarkijat Mecmuası. Journal of Oriental Studies. №39. – 1-36. (In Arabic)
Peter B. Golden (1992) An Introduction to the History of the Turkic Peoples: ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. – Wiesbaden: Harrassowitz. – 483.
Sakally T. (2007) Hadislerde «Turk» mefhumu ve rivayetlerdeki cagristirdigi zihniyetin analizi [Analysis of the concept of «Turk» in the hadiths and the mentality it evokes in the narrations]. Ulusararasi turk dunyasinin islamiyete katkilari sempozyumu. – Isparta: S.D.U. Ilahiyat fakultesi. – 227-241. (In Turkish)
Yylmaz N. (2007) Abbasi ihtilalinde turkler (dis) [Turks in the Abbasid revolution]. – Adapazary: Sakarya University. – 79. (In Turkish)
Zain al-Abidin Mustafa Ridwan (2016) Tafsir al-hadith bi al-hadith tasylan wa tatbiqan wa asaruһu ala fahm an-nass an-nabawi [Interpreting hadith by hadith in terms of its roots, application, and its impact on understanding the prophetic text]. Majallatu kulliya ad-dirasat al-islamiya wa al-arabiya. №32 (2). – Alexandria. Jamiga al-Azhar kulliya ad-dirasat al-islamiya wa al-arabia banat. – 226-335. (In Arabic)
Zhamashev A., Mazhen E., Zhomart D. (2023) Temіrqazyq (Qazaq zherіndegі islam dіnіnіng otkenі men bugіnі): monografiya [Polaris (Past and present of Islam in Kazakh land): monograph]. – Almaty: Dauir. – 672. (In Kazakh)
Zhamashev A.Sh. (2022) Sajyn dalanyng sanglaq ghulamalary [Prominent scholars of the vast field]. – Almaty: Dauіr. – 508. (In Kazakh)
