Жариялау этикасы

«ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» ғылыми журналының редакция алқасының мүшелері өзінің кәсіби қызметінде «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ғылыми журналдары үшін жариялау этикасы»  қағидалары мен нормаларын ұстанады. Жариялау этикасы комитетінің (COPE) халықаралық жариялау этикалық стандартына сәйкес әзірленген.

Жариялау этикасы редакторларға, рецензенттерге және авторларға арналған этикалық мінез-құлық нормаларын, қағидалары мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын, этикалық емес мінез-құлықты анықтауға арналған шараларды, мақаланы алып тастау (кері қайтарып алу), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.

Жарияланымның барлық қатысушылары, атап айтқанда әр автор, ғылыми редактор, шолушы, жауапты хатшы, «ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» ғылыми журналының редакциялық кеңесінің мүшелері жариялау этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын сөзсіз ұстануы керек. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау үшін, сондай-ақ жариялау процесіне қатысушылар арасында сенім мен сыйластықты қалыптастыру үшін маңызды.

Этикаға жат мінез-құлық деп авторлардың, редакторлардың немесе баспагерлердің өз мақалаларына тәуелсіз шолу жасаған кезде, келісімшарттық және жалған шолу кезінде, ғылыми зерттеулердің нәтижелерін жариялау, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және жасау, сенімсіз псевдо- жариялау агенттік қызметіне жүгіну жағдайындағы әрекеттері жатады, ғылыми мәтіндер, мақалалардың қолжазбаларын авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға беру, материалдарды авторлардан үшінші тұлғаларға беру, редакторлық процестердің авторлық және құпиялылық қағидаларын бұзу жағдайлары, дәйексөз, плагиатпен айла-шарғы жасау. 

Редакциялық кеңес мүшелерінің жарияланым этикасының қағидалары

Журналдың редакция алқасының мүшелері «ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» журналын әзірлеуге, жетілдіруге, журналдың халықаралық деректер базасында насихатталуына жауап береді, пікір бостандығы қағидаттарын ұстануға, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіптік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, журналдың авторы, шолушысы мен баспагерінің коммерциялық мүдделерінің басылым туралы шешімдерге әсер етуіне жол бермеуі керек. Материалдар, сонымен қатар ғылыми жарияланымдардың сапасын жақсарту, жариялау процесінің барлық кезеңдерінде ақпараттың құпиялығын сақтау үшін барлық мүмкін шараларды қабылдауы керек.

Барлық авторлардың теңдігі. Авторлар ұсынған материалдарды журналға жариялау туралы шешім қабылдау үшін редакция алқасының мүшелері жауап береді. Редакция алқасының мүшелері қолжазбаларды нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, этникалық құрамына, азаматтығына, авторлардың саяси көзқарастарына және коммерциялық көзқарастарына қарамастан интеллектуалды мазмұнына қарай бағалайды деп күтілуде.

Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға жіберілген мақалалардың қайсысы жариялануы керек деген мәселені журналдың редакция алқасы форматтауға, плагиатқа қойылатын талаптарға сәйкестігін тексеру нәтижелері бойынша және ғылыми шолу нәтижелері бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдаған кезде редакция алқасы журналдың саясаты мен баспа этикасын басшылыққа алады, плагиат, ғылыми этика қағидаларын, стандарттарын және нормаларын бұзу және авторлық құқықты бұзу белгілері бар мақалаларды жариялауға жол бермейді.

Этикаға жат мінез-құлық белгілері, плагиат, авторлардың шамадан тыс өзін-өзі сілтеуі, мүдделер қақтығысы бар мақалаларды жариялау үшін редакция алқасының мүшелері жауап береді. Егер мақала жазу кезінде жариялау және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған болса, журналдың ғылыми редакторы редакцияның шешіміне сүйене отырып, басылымнан бас тартуы керек. Мақалаларды автор (лар) немесе журналдың редакторлары алып қоюы мүмкін. Редакциялық кеңес COPE ұсынымдары негізінде жарияланған және/немесе ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақалалардан бас тартуды (алып тастауды) жүзеге асырады. Мақала келесі жағдайда алынады/алынып тасталады (кері тартылады):

• алынған мәліметтердің сенімсіз екендігі немесе заңсыз әрекеттер нәтижесінде алынғандығы туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау;
• қолжазбаның «ҚазҰУ Хабаршысы, Дiнтану сериясы» журналында жарияланғанға дейін оны басқа редакцияда жариялау фактісін анықтау;
• мақалада плагиаттың анықталуы, оның ішінде фигуралар, графиктер, кестелер және т.б.
• мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, қате есептеу немесе эксперименттік қате;
• үшінші тұлғалардың мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқыққа қатысты талаптардың пайда болуы;
• мақалада жариялау қағидаларына, стандарттарына және нормаларына және/немесе ғылыми этикаға қайшы келетін ақпараттың болуы.

Жоғарыда аталған жағдайларда журналдың редакциясы тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша мақаланы жариялаудан қайтарып жіберуге/алып тастауға болады. Ол үшін мақаланы жариялаудан алып тастау актісі жасалады, оны ғылыми редактор растайды және қол қояды. Актінің көшірмесі авторға мақаланың сәйкестігі үшін жіберіледі.

Осыдан кейін журналдың веб-сайтында себептері көрсетіле отырып, мақала қайтарылды деп белгіленеді. Редакциялық алқа мақаланы қайтарып алу (алып тастау) туралы ақпаратты журнал веб-сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып тастау (қайтарып алу) процедурасынан кейін журналдың келесі санына орналастырады.

«ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» журналының редакциясы жарияланған сандарда анықталған бұзушылықтарға қатысты барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен, объективті және мұқият қарайды.

Редакторлар материалды жариялағаннан кейін олар анықтаған қателіктер мен бұзушылықтар туралы редакцияға мүмкіндігінше тезірек хабарлауды авторлар мен рецензенттердің жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.

Құпиялылық қағидаты. Қолжазбаны қарау сатысында (жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакция алқасы мүшелері бұл туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерден басқа ешкімге жарияламауы керек. Қарауға алынған кез-келген қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Ғылыми редактордың рұқсатынсыз қолжазбалар үшінші тараппен көрсетілмеуі немесе талқыланбауы керек.

Редакция алқасының мүшелері қабылданбаған қолжазбаларды авторлардың жазбаша келісімінсіз редакция мүшелері өз зерттеулерінде пайдаланбауын қамтамасыз етеді.

Этикаға жат мінез-құлық талаптарын қарастыру. Редакция алқасының мүшелері қолжазба авторының (авторларының) мінез-құлық әдепсіздігі және қабылданған уақытына қарамастан «ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» журналында жарияланған мақалаларға қатысты сын-пікірді қарастыруға міндетті. Мұндай талаптарға қатысты редакция алқасының мүшелері объективті және адекватты шаралар қабылдауы керек. Егер талаптың дәлелдері расталса, редакция алқасының мүшелері қолжазбаны басудан бас тартуға және автормен хат алмасу үшін одан әрі ынтымақтастықты тоқтатуға, тиісті теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың (авторлардың) этикаға жат қылықтарын одан әрі тоқтату үшін басқа шараларды қабылдауға құқылы. 

Редакциялық алқа, олардың жауапкершіліктер мен міндеттері

«ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» журналының ғылыми редакторының, жауапты хатшысының, редакция алқасының мүшелерінің жауапкершіліктері мен міндеттері тиісті бекітілген лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген. 

Авторлық жариялау этикасының қағидалары

Бір реттік басылым. Автор (лар) редакторға ұсынылған қолжазбаның басқа басылымдарға қарауға жіберілмегеніне кепілдік береді. Бір уақытта бірнеше журналдарда/басылымдарда қолжазбаны ұсынуға жол берілмейді және бұл басылым этикасы, стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады.

Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең үлкен интеллектуалды үлес қосқан адам (екі және одан да көп авторлармен бірге) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әр мақала үшін хат жазуға автор тағайындалуы керек, ол мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциямен байланысуға жауапты, оған авторлар тізіміне жеткілікті үлес қосқан барлық зерттеушілердің қатысуын (егер авторлардың саны біреуден көп болса) қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар мақұлдау алуы керек басылымға редакцияға жіберу үшін барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасы. Қолжазбада/мақалада аталған барлық авторлар шығарманың мазмұнына жауап береді.

Түпнұсқалық принцип. Автор(лар) қолжазбада келтірілген зерттеу нәтижелері өзіндік жұмысты ұсынатындығына және плагиат тексеру жүйесі арқылы қолжазбаны тексеру барысында анықталуы мүмкін қате қарыздар мен плагиаттың болмауына кепілдік береді.

Авторлар этикалық емес мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі дәйексөздеу, бұрмалау, жалған мәлімет, деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталану, мүдделер қақтығысы және алдау белгілері бар мақалаларды жариялауға жауапты.

Дереккөздерді растау принципі. Автор (лар) зерттеу барысында өзі (өздері) пайдаланған ғылыми және басқа дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Басқа біреудің шығармасының кез-келген бөліктерін қолданған жағдайда және/немесе басқа автордан (авторлардан) өтініштер алған кезде, қолжазбада түпнұсқа дереккөздің авторын (авторларын) көрсететін библиографиялық сілтемелер болуы керек. Күмәнді дереккөздерден алынған ақпарат қолжазбаны дайындауда пайдаланылмауы керек.

Егер рецензенттерге, ғылыми редакторға, журналдың редакция алқасының мүшелеріне (зерттеушілеріне) зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен сенімділігіне күмәнданатын болса, автор (лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растайтын қосымша материалдар ұсынуы керек.

Жариялау процесіндегі қателіктерді түзету. Егер шығармадағы қателіктер мен дәлсіздіктер жариялау процесінің кез-келген кезеңінде анықталса, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға шұғыл хабарлауға және журнал сайтында тиісті түзетудің (Erratum немесе Corrigendum) сайтында жариялау үшін жіберілген қателерді жоюға немесе түзетуге көмек көрсетуге міндеттенеді. Егер түзетуге болмайтын өрескел қателер табылса, автор (лар) қолжазбаны/мақаланы алып тастауы керек.

Жариялау этикасы қағидаты. Авторлар сын-пікірлерге немесе зерттеулерге қатысты түсініктемелерге, сондай-ақ редакторлармен рецензиялау және жариялау туралы өзара іс-қимылға қатысты этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы баспа этикасын өрескел бұзу ретінде қарастырылады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан алып тастауға негіз болады. 

Рецензенттерге арналған жариялау этикасының принциптері

Сараптамалық шолудың объективтілік принципі. «ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы» журналының шолушысы (-лары) қолжазбаға объективті сараптама жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторының (авторларының) жеке сынына жол берілмейді. Рецензент өз түсініктемелерінің себептерін келтіріп, қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы шешімін негіздеуі керек.

Автордың (авторлардың) азаматтығы, діни көзқарасы, саяси немесе басқа көзқарастары рецензенттің (авторлардың) қолжазбасын қарау кезінде ескерілмеуі немесе ескерілмеуі керек.

Редакторлық шешімдерге рецензенттің қосқан үлесі. Рецензент (рецензенттер) ұсынған рецензия редакцияға жарияланым жасауға көмектеседі, сонымен қатар авторға (авторларға) қолжазбаны жақсартуға көмектеседі. Қолжазбаны баспаға қабылдау, туындыны өзгерту немесе қайта қарау үшін авторға қайтару туралы шешімді немесе басылымнан бас тарту туралы шешімді рецензия нәтижелері бойынша редакция қабылдайды.

Рецензиялаудың уақтылығы принципі. Рецензент редактор анықтаған мерзімде, бірақ қолжазбаны қарау үшін алған күннен бастап екі айдан кешіктірмей шолу жасауға міндетті. Егер мақаланы қарау және белгіленген мерзімде рецензия дайындау мүмкін болмаса, онда рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауға міндетті.

Берілген қолжазбаны қарау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмейді немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын шолушы бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауға және қолжазбаны қараудан бас тартуға міндетті.

Рецензенттің құпиялылық принципі. Рецензентке рецензентті бағалауға ұсынылған қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент оны көрсетуге және/немесе басқа адамдармен журналдың ғылыми редакторынан және/немесе автордан (авторлардан) жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана талқылауға құқылы.

Рецензиялау және жариялау процесінде алынған ақпарат пен зерттеу идеяларын шолушы (-лар) жеке басының пайдасы үшін пайдаланбауы керек.

Дереккөздерді растау принципі. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер еткен, бірақ автор (лар) сілтеме жасамаған зерттеу жұмыстарын көрсетуі керек. Рецензент сонымен қатар ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмысынан өзі білетін маңызды ұқсастықтарға немесе кездейсоқтықтарға аударуға міндетті.

Егер рецензент қолжазбада плагиат, талапқа сай келмейтін көшіру, жалған және ойдан шығарылған материалдар немесе зерттеудің нәтижелері бар деп санауға жеткілікті негіздер болса, онда ол қолжазбаның жариялануына жол бермеуі керек және басылым принциптері, стандарттары мен нормалары мен ғылыми этика нормалары бұзылғандығы туралы журналдың ғылыми редакторына хабарлауы керек.  

Мүдделер қайшылығы

Жариялау этикасы комитеті (COPE) анықтаған мүдделер қақтығысы деп авторлар, рецензенттер немесе редакторлар кеңесінің мүшелері жарияланған материалдарға қатысты олардың пікірлеріне әсер ете алатын айқын емес мүдделері бар жанжалды жағдайларды айтамыз. Мүдделер қақтығысы рецензенттің және редакция алқасы мүшелерінің ғылыми пікіріне әсер етуі мүмкін қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар болғанда және соның нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редакция алқасының шешімінде пайда болады.

Журналдың жауапты редакторы қолжазбаны жариялау процесінің барлық қатысушыларынан мүдделер қақтығысын айқындауды талап етуі керек.

Ғылыми редактор, редакция алқасының мүшесі және рецензенттер редакцияның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін болатын мүдделер қақтығысы туралы хабарлауы керек. Редакция алқасының мүшелері қолжазбаны қарастырудан бас тартуы керек, егер олар қолжазба авторының (ларының) зерттеу нәтижелерімен байланысты қандай-да бір бәсекелестік қатынаста болса немесе басқа да мүдделер қақтығысы болса.

Журналға қарау үшін қолжазбаны ұсыну кезінде автор (лар) зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері қолжазба мазмұнында көрсетілгендігін мәлімдейді; ұсынылған қолжазбаға байланысты мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін қандай коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлар бар екенін көрсетіңіз. Автор (лар) ілеспе хатта, егер мүдделер қақтығысы болса, олардың пікірі бойынша өздерінің қолжазбаларын объективті бағалай алмайтын ғалымдарды көрсете алады.

Рецензент қолжазбаға байланысты авторлардың кез-келгенімен бәсекелестік, ынтымақтастық немесе басқа қатынастардан туындайтын мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін қолжазбаларды қарастырмауы керек.

Егер қолжазбаның мазмұнымен мүдделер қақтығысы болса, жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы керек, содан кейін ғылыми редактор қолжазбаны тексеру мен қарауды басқа редакторға/рецензентке тапсырады.

Шолу мен қарау барысында қатысушылар арасында мүдделер қақтығысының болуы қолжазбадан бас тартуды білдірмейді.