Қазақ жеріндегі уақыптардың діни-әлеуметтік маңыздылығы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v34.i2.r6Кілттік сөздер:
уақып, ислам, қайырымдылық, үздіксіз садақа, уақыптық жүйеАннотация
Мұсылман елдерінде жомарттық пен өзара жәрдем ұстанымы негізінде пайда болған уақып мәдениеті Мұхаммед пайғамбар бастатқан Мәдина кезеңінен күнімізге дейін ислам дүниесінің әлеуметтік және экономикалық өмірінде маңызды рөл атқарған діни әрі құқықтық құрылым болып табылады. Уақып мәдениетінің қалыптасуының негізгі мақсаты қоғамдағы келеңсіздіктерді жойып, әлеуметтік жағдайдың өркендеуіне септігін тигізу, экономикалық теңдіктің сақталуын қамтамасыз ету болған. Осы мақсатта мешіттер, медреселер, кітапханалар, керуен сарай секілді ғимараттар салынып, су каналдары мен арықтар, көпірлер жасалып көпшіліктің қолданысына берілген. Кей кездері жеке меншіктегі жерлер де халыққа үлестірілген немесе толығымен көпшілікке бағышталған. Сондайақ уақыптар елдің тіл, мәдениет, тарих, дін жағынан өркендеуіне де өзіндік әсерін тигізген. Түркі халықтарында, соның ішінде қазақ даласында да қайырымдылық негізінде құрылған уақыптардың санының көптігі халық арасында уақып түсінігі мен мәдениетінің жоғары деңгейде қалыптасқанын көрсетеді. Олардың қызмет көрсету саласын зерттегенде кедейкепшік пен жетімдер, білім жолындағы шәкірттер мен жолаушылар, шаруалар мен қолөнермен айналысқан ұсталар секілді халықтың әртүрлі санатындағы адамдарды қамтығанын көруге болады. Мақалада қазақ даласындағы уақыптың діниәлеуметтік маңыздылығы қарастырылады.
Түйін сөздер: уақып, ислам, қайырымдылық, үздіксіз садақа, уақыптық жүйе
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Halіfe Altay (1986) Kazak türkleri vakfı. – Стамбул. – 192.
әл-Муғни, Ибн Құдама (1977) Әл-Мұғни. – 12 том. әл-Рияд: Дарул Аламул кутуб.– 175.
Гордлевский В.А. (1968) Избранные сочинения: В 4 т. – М.: Наука. – 549.
Диваев А. (1901) Предание о Хазірете Ата // Туркестанские ведомости. – 11.03.1901. – 6-7.
Еренов А. (1963) Возникновение и развитие социалистических земельных правоотношений в Каз ССР. – Алма-Ата: Наука. – 56.
Жандарбек З. (2002) «Насаб-наме» нұсқалары және түркі тарихы. – Алматы: Дайк-Пресс. – 22.
Ибадуллаева З.Ө. (2001) Қазақ халқының құрамындағы қожалар (тарихи-этнографиялық зерттеу). – Алматы: Қазақ университеті баспасы. Д 2003/37 И 13. – 51.
Қамзабекұлы Д. (2002) Алаш және әдебиет. – Астана: Отырар кітапханасы. – 99.
Қозыбаев М.Қ., Алдажұманов Қ.С., Әбілқожин Ж.Б. (1992 ) «Қазақстандағы күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық». – Алматы: Тарихшының кітапханасы. – 17-18.
Құл-Мұхаммед, Мұхтар (1998) Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. – Алматы: Атамұра. – 78.
Мақсат Д. (2007) Сталиншілдіктің Қазақстанда орнығуы (1925-1956). – Астана. – 528.
Мансұров Т.А. (2007) Нәзір Төреқұлов. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі. – 114.
Массон М.Е. (2000) Қожа Ахмет кесенесі. – Шымкент: Жібек жолы. – 63.
Оралтай Х. (2005) Елім-айлап өткен өмір. – Алматы: Білім. – 218.
Расудова Р. Я. (1978) Термин ходжа в топономии Средней Азии. Онамастика Ср. Азии. – Москва: Наука. – 128.
Салқынұлы Сәбит (2006) Досжан Хазірет. – Алматы: Дөйт-Принтхаус. – 89.
Смағұлова С.О., Әнес Ғ.Қ., Замзаева Т.А. (2009а) Мәдина хаты/ Қазақ газеті (1914). – Алматы: Арыс. – 480.
Смағұлова С.О., Әнес Ғ.Қ., Замзаева Т.А. (2009б) Орынсыз шығын// Қазақ газеті (1913). – Алматы: Арыс. – 480.
Субханбердина Ү. (1993) «Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа». – Алматы: Ғылым. – 200.
Төтенаев Б., Жолдасов А., Құрбанғали Х. (1992) «Тауарих хамса» (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан. – 304.
Шлыков П.В. (2011) Вакфы в Турции: трансформация традиционного института, Москва: Марджани. – 27.
References
Divaev А. (1901) Predanie o Hazіrete Ata // Turkestanskie vedomosti [The Legend of Hazrat Ata // Turkestan Statements]. – 11.03.1901. – 6-7. (in Russian)
Erenov А. (1963) Vozniknovenie i razvitie socialisticheskih zemel'nyh pravootnoshenij v Kaz SSR [The emergence and development of socialist land relations in the Kazakh SSR]. – Alma-Ata: Nauka. – 56. (in Russian)
Gill M. (1976) Documents of the Jewish pious foundations the Cairo Geniza. Leiden. – 250.
Gordlevskii V.А. (1968) Izbrannye sochinenija: V 4 т. [Selected Compositions: 4 vol.]. – М.: Nauka. – 549. (in Russian)
Halіfe Altay (1986) Kazak türkleri vakfı [Kazakh Turks Founds]. – Istanbul. – 192. (in Turkish)
Ibadullaeva Z.Ө. (2001) Қazaқ halқynyң құramyndaғy қozhalar (tarihi-jetnografijalyқ zertteu) [Khojas among the Kazakh people (historical-ethnographic study)]. – Almaty: Kazakh University Press. Д 2003/37 И 13. – 51. (in Kazakh)
Ibn Qudama (1977) Al-Mughni [Al-Mughni, 12 vol. Darul "Alamul Qutb"]. – al-Riyad: Darul "Alamul Qutb". – 12 том. – 175. (in Arabic)
Kozybaev M.K., Aldajumanov K.S., Abilkozhin Zh.B. (1992 ) Qazaqstandagy kushpen kooletivtendiru: qorlyq pen zorlyq [Collectivization by Force in Kazakhstan: Humiliation and Violence]. – Алматы: Тарихшының кітапханасы. – 17-18. (in Kazakh)
Maksat D. (2007) The rise of Stalinism in Kazakhstan (1925-1956) [Stalinshіldіktің Қazaқstanda ornyғuy. 1925-1956]. – Астана. – 528. (in Kazakh)
Mansurov Т.А. (2007) Nazir Torequlov [Nazir Torequlov]. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі. – 114.
Masson М.Е. (2000) Qozha Ahmet kesenesi [The mausoleum of Khozha Ahmet]. – Shymkent: Zhibek zholy. – 63. (in Kazakh)
Oraltai H. (2005) Elіm-ajlap өtken өmіr [Past Life with Elim-ai]. – Almaty: Bilim. – 218. (in Kazakh)
Qamzabekuly D. (2002) Alash jane adebiet [Alash and the Literature]. – Astana: Otyrar kitaphanasy. – 99. (in Kazakh)
Qul-Muhammed, M. (1998) Alash qajratkerlerі sajasi-quqyqtyq kozqarastarynyn jevoljucijasy [Evolution of political and legal views of Alash figures]. – Almaty: Atamura. – 78. (in Kazakh)
Rasudova R. Ya. (1978) Termin hodzha v toponomii Srednej Azii. Onamastika Srednej Azii [The term Khodja in the toponymy of Central Asia. Onomastics of Central Asia]. – Москва: Наука. – 128. (in Russian)
Salqynuly S. (2006) Doszhan Hazіret [Hazrat Doszhan]. – Almaty: Doit Print House. – 89. (in Kazakh)
Shlykov P.V. (2011) Vakfy v Turcii: transformaciya tradicionnogo instituta [Foundations in Turkey: transformation to a traditional institution]. – Moscow: Mardzhani. – 27. (in Russian)
Smagulova S.O., Anes G. K., Zamzaeva Т.А. (2009) Madina haty/Qazaq gazeti (1914) [The Letter of Madina/The Kazakh Gazeti]. – Almaty: Arys. – 480. (in Kazakh)
Smagulova S.O., Anes G. K., Zamzaeva Т.А. (2009) Orynsyz shygyn/Qazaq gazeti (1913) [Undue Expense/ The Kazakh Gazeti]. – Almaty: Arys. – 480. (in Kazakh)
Subhanberdina U. (1993) «Qazaq», «Alash», «Saryarqa» [Kazakh, Alash, Saryarqa]. – Almaty: Gylym. – 200. (in Kazakh)
Tonentaev B., Zholdasov А., Qurbangali Kh. (1992) «Tauarih hamsa» (Bes tarih) [The Five History]. – Almaty: Qazaqstan. – 304. (in Kazakh)
Zhandarnek Z. (2002) «Nasab-name» nұsqalary zhәne tүrkі tarihy [Versions of "Nasab-name" and Turkish history]. – Алматы: Дайк-Пресс. – 22. (in Kazakh)
Halіfe Altay (1986) Kazak türkleri vakfı. – Стамбул. – 192.
әл-Муғни, Ибн Құдама (1977) Әл-Мұғни. – 12 том. әл-Рияд: Дарул Аламул кутуб.– 175.
Гордлевский В.А. (1968) Избранные сочинения: В 4 т. – М.: Наука. – 549.
Диваев А. (1901) Предание о Хазірете Ата // Туркестанские ведомости. – 11.03.1901. – 6-7.
Еренов А. (1963) Возникновение и развитие социалистических земельных правоотношений в Каз ССР. – Алма-Ата: Наука. – 56.
Жандарбек З. (2002) «Насаб-наме» нұсқалары және түркі тарихы. – Алматы: Дайк-Пресс. – 22.
Ибадуллаева З.Ө. (2001) Қазақ халқының құрамындағы қожалар (тарихи-этнографиялық зерттеу). – Алматы: Қазақ университеті баспасы. Д 2003/37 И 13. – 51.
Қамзабекұлы Д. (2002) Алаш және әдебиет. – Астана: Отырар кітапханасы. – 99.
Қозыбаев М.Қ., Алдажұманов Қ.С., Әбілқожин Ж.Б. (1992 ) «Қазақстандағы күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық». – Алматы: Тарихшының кітапханасы. – 17-18.
Құл-Мұхаммед, Мұхтар (1998) Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. – Алматы: Атамұра. – 78.
Мақсат Д. (2007) Сталиншілдіктің Қазақстанда орнығуы (1925-1956). – Астана. – 528.
Мансұров Т.А. (2007) Нәзір Төреқұлов. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі. – 114.
Массон М.Е. (2000) Қожа Ахмет кесенесі. – Шымкент: Жібек жолы. – 63.
Оралтай Х. (2005) Елім-айлап өткен өмір. – Алматы: Білім. – 218.
Расудова Р. Я. (1978) Термин ходжа в топономии Средней Азии. Онамастика Ср. Азии. – Москва: Наука. – 128.
Салқынұлы Сәбит (2006) Досжан Хазірет. – Алматы: Дөйт-Принтхаус. – 89.
Смағұлова С.О., Әнес Ғ.Қ., Замзаева Т.А. (2009а) Мәдина хаты/ Қазақ газеті (1914). – Алматы: Арыс. – 480.
Смағұлова С.О., Әнес Ғ.Қ., Замзаева Т.А. (2009б) Орынсыз шығын// Қазақ газеті (1913). – Алматы: Арыс. – 480.
Субханбердина Ү. (1993) «Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа». – Алматы: Ғылым. – 200.
Төтенаев Б., Жолдасов А., Құрбанғали Х. (1992) «Тауарих хамса» (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан. – 304.
Шлыков П.В. (2011) Вакфы в Турции: трансформация традиционного института, Москва: Марджани. – 27.
References
Divaev А. (1901) Predanie o Hazіrete Ata // Turkestanskie vedomosti [The Legend of Hazrat Ata // Turkestan Statements]. – 11.03.1901. – 6-7. (in Russian)
Erenov А. (1963) Vozniknovenie i razvitie socialisticheskih zemel'nyh pravootnoshenij v Kaz SSR [The emergence and development of socialist land relations in the Kazakh SSR]. – Alma-Ata: Nauka. – 56. (in Russian)
Gill M. (1976) Documents of the Jewish pious foundations the Cairo Geniza. Leiden. – 250.
Gordlevskii V.А. (1968) Izbrannye sochinenija: V 4 т. [Selected Compositions: 4 vol.]. – М.: Nauka. – 549. (in Russian)
Halіfe Altay (1986) Kazak türkleri vakfı [Kazakh Turks Founds]. – Istanbul. – 192. (in Turkish)
Ibadullaeva Z.Ө. (2001) Қazaқ halқynyң құramyndaғy қozhalar (tarihi-jetnografijalyқ zertteu) [Khojas among the Kazakh people (historical-ethnographic study)]. – Almaty: Kazakh University Press. Д 2003/37 И 13. – 51. (in Kazakh)
Ibn Qudama (1977) Al-Mughni [Al-Mughni, 12 vol. Darul "Alamul Qutb"]. – al-Riyad: Darul "Alamul Qutb". – 12 том. – 175. (in Arabic)
Kozybaev M.K., Aldajumanov K.S., Abilkozhin Zh.B. (1992 ) Qazaqstandagy kushpen kooletivtendiru: qorlyq pen zorlyq [Collectivization by Force in Kazakhstan: Humiliation and Violence]. – Алматы: Тарихшының кітапханасы. – 17-18. (in Kazakh)
Maksat D. (2007) The rise of Stalinism in Kazakhstan (1925-1956) [Stalinshіldіktің Қazaқstanda ornyғuy. 1925-1956]. – Астана. – 528. (in Kazakh)
Mansurov Т.А. (2007) Nazir Torequlov [Nazir Torequlov]. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі. – 114.
Masson М.Е. (2000) Qozha Ahmet kesenesi [The mausoleum of Khozha Ahmet]. – Shymkent: Zhibek zholy. – 63. (in Kazakh)
Oraltai H. (2005) Elіm-ajlap өtken өmіr [Past Life with Elim-ai]. – Almaty: Bilim. – 218. (in Kazakh)
Qamzabekuly D. (2002) Alash jane adebiet [Alash and the Literature]. – Astana: Otyrar kitaphanasy. – 99. (in Kazakh)
Qul-Muhammed, M. (1998) Alash qajratkerlerі sajasi-quqyqtyq kozqarastarynyn jevoljucijasy [Evolution of political and legal views of Alash figures]. – Almaty: Atamura. – 78. (in Kazakh)
Rasudova R. Ya. (1978) Termin hodzha v toponomii Srednej Azii. Onamastika Srednej Azii [The term Khodja in the toponymy of Central Asia. Onomastics of Central Asia]. – Москва: Наука. – 128. (in Russian)
Salqynuly S. (2006) Doszhan Hazіret [Hazrat Doszhan]. – Almaty: Doit Print House. – 89. (in Kazakh)
Shlykov P.V. (2011) Vakfy v Turcii: transformaciya tradicionnogo instituta [Foundations in Turkey: transformation to a traditional institution]. – Moscow: Mardzhani. – 27. (in Russian)
Smagulova S.O., Anes G. K., Zamzaeva Т.А. (2009) Madina haty/Qazaq gazeti (1914) [The Letter of Madina/The Kazakh Gazeti]. – Almaty: Arys. – 480. (in Kazakh)
Smagulova S.O., Anes G. K., Zamzaeva Т.А. (2009) Orynsyz shygyn/Qazaq gazeti (1913) [Undue Expense/ The Kazakh Gazeti]. – Almaty: Arys. – 480. (in Kazakh)
Subhanberdina U. (1993) «Qazaq», «Alash», «Saryarqa» [Kazakh, Alash, Saryarqa]. – Almaty: Gylym. – 200. (in Kazakh)
Tonentaev B., Zholdasov А., Qurbangali Kh. (1992) «Tauarih hamsa» (Bes tarih) [The Five History]. – Almaty: Qazaqstan. – 304. (in Kazakh)
Zhandarnek Z. (2002) «Nasab-name» nұsqalary zhәne tүrkі tarihy [Versions of "Nasab-name" and Turkish history]. – Алматы: Дайк-Пресс. – 22. (in Kazakh)
Қосымша файлдар
Как цитировать
Adilbayeva, S., Kabdolda, K., & Adilbayev, A. (2023). Қазақ жеріндегі уақыптардың діни-әлеуметтік маңыздылығы. ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы, 34(2), 52–64. https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v34.i2.r6
Шығарылым
Бөлім
Дінтану
