Укаша ата мен Қорасан ата туралы хикаяттар
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v26.i2.r4Кілттік сөздер:
әулие, хикаят, мифология, киелі (сакральді), исламАннотация
Мақалада хикаят жанрының өзіндік агиологиялық сипаты әулиенің киелігінің маңызды құрамды бөлшегі ретінде сакральдікті қалыптастыруға септесетіндігі, қаһарманды жәй адамдардың қолынан келмейтін ғажайып тұлға етіп суреттеп, әсерлеуге, әулиегесенімін күшейтуге бағытталғаны көрсетіледі. Мұхаммед Уккаша ибн Михсин ал-Асади атты сахаба болғаны, оның соғыстарға қатысып, ерліктерімен көзге түскендігі, 632 жылы дүниеден өткендігі баяндалады. Түркістан облысындағы киелі орын Укаша атаға қатысты хикаяттың өзегін құрайтын атса оқ өтпеу, шапса қылыш өтпеу, намаз оқып жатқанда басын шабу, кесілген бас мотивінің Хорасан ата, Арыстан бап, Масат ата және Шақпақ атамен басқа әулиелерге де байланысты айтылатын қайталанбалы, тұрақты мотивтер екендігі дәйектеледі. Укаша ата қару дарымайтын кейіпкерді жауларының айла жасап, оның осал жерін әйел заты (мыстан,кейде жұбайы) арқылы қулықпен біліп алып, қастандық жасауы – фолькорда, ертегілер де таңбаланған байырғы сарын. Тек бұл оқиғаға діни сипатта қайта түлеп, кейіпкерді исламды тарату жолында шайқасушы, жауы – дін дұшпандары етіп бейнеленген. Үкаша ата таң намазға ұйығанда ештеңеге алаңдамайтын, құлшылыққа шын берілгенде денесі босап, төнген қауіп-қатерге де қарамайтын тақуа ретінде cомдалады.
Түйін сөздер: әулие, хикаят, мифология, киелі (сакральді), ислам
Библиографиялық сілтемелер
«Арасан-Қорасан» туралы не білеміз?// kazgazeta.kz. Маусым 26, 2020.
Coşan Mahmud Esad (1983) İSLAMÎ TÜRK EDEBİYATINDA ÜKKÂŞE HİKAYESİ // A.Ü.İ.F. Dergisi. – Ankara, , С.26.
Ükkâşe b. Mýhsan/Turkive Diyanet vakfi islam ansiklopedisi (2012) 42 -cilt −Istanbul.
Абрамзон С.М. (1978) Материальная культура и хозяйство Кавказа , Средней Азии и Казахстана. – Ленинград: «Наука». – 216.
Ахметгалеева Я.С. (1979) Исcледование тюркоязычного памятника «Кисекбаш китабы». – Москва: «Наука». – 189.
Бабалар сөзі (2005) Көптомдық шығармалар жинағы. 11 том. Діни дастандар. – Астана: «Фолиант». – 368.
Гордлевский В.А. (1960) Избранные сочинения.Том І. Исторические работы . М.: «Издательство восточной литературы». – 552.
Дала фолькорының антологиясы. (2019) Батырлар жыры.Он томдық. 1 том, А.: «Brand Book». – 560.
ДиУис Д., Муминов А. (2008) Исламизация и сакральные родословные в Центральной Азии: Наследие Исхак Баба в нарративной и генеалогической традициях.Том ІІ. Генеологические грамоты и сакральные семейство ХІХ-ХХІ веков:насаб-наме и группы ходжей, связанных с сакральным сказанием об Исхаке Бабе, Алматы-Берн-Ташкент-Блумингстон.
ДиУис Д., Муминов А. (2013) Исламизация и сакральные родословные в Центральной Азии: Наследие Исхак Баба в нарративной и генеалогической традициях.Том І. Открытие пути ислама: рассказ об Исхаке Бабе, ХІV- ХІХ. – Алматы-Блумингстон: «Дайк-Прес». – 640.
Жәңгірұлы Ш. (1995) Назым Сияр Шәриф (құраст., баспаға әзірлеген О. Құдышұлы). – А.: «Санат». – 126.
Кастанье И.А. (2007) Древности Киргизской степи и Оренбургского края. – А.: «Дайк-Прес». – 516.
Керелбаев С., Қосбармақов Б., Құлбай Н. (2018) 360 әулиелі Маңғыстау. – А.: «Информ-А». – 592.
Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп (2008) Көп томдық шығармалар жинағы. 8 том. – А.: «Алаш». – 312.
Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп (2003) Шығармалары. 3 том. Павлодар: «ЭКО». – 382.
Қасқабасов С. (2014) Таңдамалы. Бірінші том. Қазақтың халық прозасы. Зерттеулер. – Астана: «Фолиант». – 320.
Қожа М. (2013) Оңтүстік Қазақстанның әулие жерлері. – Шымкент. – 148.
Қондыбай С. (2007) Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. – А.: «Арыс». – 128.
Қорғанбек Б. (2014) Қожа Ахмет Ясауи есімімен байланысты аңыз, әпсана, хикаялар. – А.: «Эффект».
Маликов А. (2015) Святилище Укаша-ата в Южном Казахстане и ее аналогии в Центральной Азии//Известия национального центра археологии иисточниковедении. №2. – Астана. – 67.
Манапов Ә., Байболов Б. Укаша ата (142 мыңнан астам зиратшы-турист құдықтың құпиясына қанықты)// «Егемен Қазақстан» газеті, 2020, 16 сәуір.
Муминов А.К. (2011) Родословное древо Мухтара Ауэзова. – А.: «Жібек жолы». – 304.
Нарынбаева Н. (2017) Миф, уланыш, аңыз, санжыра уламышы: 26-том. – Бишкек: «Приит-Экспресс».
Предание адаевцев о святых секты ханафе, живших и умерших на Мангышлаке. (2007) “Приложения” к выпуску “Сборника сведений о кавказских горцах” за 1873 г. Тифлик //История Казахстана в русских источниках ХVІ –ХХ веков ІХ том. Народные предания об исторических событиях и выдающихся людях казахской степи (ХІХ- ХХвв.). – Алматы. – 463.
Уәлиханов Ш. (1984) Бес томдық шығармалар жинағы 1 том. Предания и легенды большой киргиз-кайсацкой орды. – Алматы.
References
«Arasan-Qorasan» turaly ne bіlemіz? (2020) [What do we know about "Arasan-Qorasan"?] // kazgazeta.kz. Mausym 26, 2020.
Coşan Mahmud Esad (1983) İSLAMÎ TÜRK EDEBİYATINDA ÜKKÂŞE HİKAYESİ [THE STORY OF ÜKKAŞE IN ISLAMIC TURKISH LITERATURE] // A.Ü.İ.F. Dergısı. – Ankara. – 26.
Ükkâşe b. Mýhsan/Turkıve Dıyanet vakfı ıslam ansıklopedısı (2012) [Turkıve Diyanet Foundation islamic encyclopedia]. 42 -cılt −Istanbul.
Abramzon S.M. (1978) Materialnaя kultura i hozyaistvo Kavkaza , Srednei Azii i Kazahstana [Material culture and economy of the Caucasus, Central Asia and Kazakhstan]. – Leningrad: «Nauka». – 216.
Ahmetgaleeva Ya.S. (1979) İscledovanie trkoyazychnogo pamyatnika «Kisekbaş kitaby» [History of the Turkic-speaking monument “The Kisekbas Book”]. – Moskva: «Nauka». – 189.
Babalar sözі (2005) Köptomdyq şyğarmalar jinağy [Collection of poems]. 11 tom. Dіni dastandar. – Astana: «Foliant». – 368.
Gordlevskii V.A. (1960) İzbrannye sochineniya. Tom I. İstoricheskie raboty [Selected Works. Vol. I. Historical works]. M.: «İzdatelstvo vostochnoi literatury». – 552.
Dala folkorynyŋ antologiyasy (2019) Batyrlar jyry.On tomdyq. 1 tom [Anthology of field folklore. Composition of heroes. Ten volumes. Vol.I]. – A.: «Brand Book». – 560.
DiUis D., Muminov A. (2008) İslamizasiya i sakralnye rodoslovnye v Sentralnoi Azii: Nasledie İshak Baba v narrativnoi i genealogicheskoi tradisiяh [Islamization and sacred genealogy in Central Asia: Nasledie Ishak Baba in narrativnoi and genealogical traditions]. Tom II. Geneologicheskie gramoty i sakralnye semeistvo XIX-XXI vekov: nasab-name i gruppy hodjei, svяzannyh s sakralnym skazaniem ob İshake Babe, Almaty-Bern-Taşkent-Blumingston.
DiUis D., Muminov A. (2013) İslamizasiya i sakralnye rodoslovnye v Sentralnoi Azii: Nasledie İshak Baba v narrativnoi i genealogicheskoi tradisiyah [Islamization and sacred genealogy in Central Asia: Nasledie Ishak Baba in narrativnoi and genealogical traditions]. Tom I. Otkrytie puti islama: rasskaz ob İshake Babe, XIX-XXI. – Almaty-Blumingston: «Daik-Pres». – 640.
Jäŋgіrūly Ş. (1995) Nazym Siяr Şärif (qūrast., baspağa äzіrlegen O. Qūdyşūly) [Nazym Siyar Sharif]. – A.: «Sanat». – 126.
Kastane İ.A. (2007) Drevnosti Kirgizskoi stepi i Orenburgskogo kraya [Antiquities of the Kyrgyz steppe and the Orenburg region]. – A.: «Daik-Pres». – 516.
Kerelbaev S., Qosbarmaqov B., Qūlbai N. (2018) 360 äulielі Maŋğystau [Mangystau with 360 Saints]. – A.: «İnform-A». – 592.
Köpeiūly Mäşһür Jüsіp (2008) Köp tomdyq şyğarmalar jinağy. 8 tom [A collection of multi-volume poems. Vol. 8].. – A.: «Alaş». – 312.
Köpeiūly Mäşһür Jüsіp (2003) Şyğarmalary. 3 tom [Poems. Vol. 3]. – Pavlodar: «EKO». – 382.
Qasqabasov S. (2014) Taŋdamaly. Bіrіnşі tom. Qazaqtyŋ halyq prozasy. Zertteuler [Selected. I vol. Kazakh folk prose. Survey]. – Astana: «Foliant». – 320.
Qoja M. (2013) Oŋtüstіk Qazaqstannyŋ äulie jerlerі [Holy lands of South Kazakhstan]. – Shymkent. – 148.
Qondybai S. (2007) Maŋğystau men Üstіrttіŋ kielі oryndary [Holy shrines of Magystau and Ustyurt]. – A.: «Arys». – 128.
Qorğanbek B. (2014) Qoja Ahmet Яsaui esіmіmen bailanysty aŋyz, äpsana, hikaяlar [Poems, myths and stories associated with the name of Qoja Ahmet Yasawi]. – A.: «Effekt».
Malikov A. (2015) Svyatilie Ukaşa-ata v jnom Kazahstane i ee analogii v Sentralnoi Azii//İzvestiя nasionalnogo sentra arheologii iistochnikovedenii [Witnesses of Ukasha ata in South Kazakhstan and its analogues in Central Asia // news of the national center of archeology source study]. №2. – Astana. – 67.
Manapov Ä., Baibolov B. (2020) Ukaşa ata [Ukasha Ata] (142 myŋnan astam ziratşy-turist qūdyqtyŋ qūpiяsyna qanyqty)// «Egemen Qazaqstan» gazetі, 2020, 16 säuіr.
Muminov A.K. (2011) Rodoslovnoe drevo Muhtara Auezova [Family tree of Mukhtar Auezov]. – A.: «Jіbek joly». – 304.
Narynbaeva N. (2017) Mif, ulanyş, aŋyz, sanjyra ulamyşy: 26-tom [Myth, connection, mouth, genealogy: Vol. 26]. – Bişkek: «Priit-Ekspress».
Predanie adaevsev o svyatyh sekty hanafe, jivşih i umerşih na Mangyşlake. (2007) “Prilojeniя” k vypusku “Sbornika svedenii o kavkazskih gorsah” za 1873 g. Tiflik ["Supplements" to the release of the "Collection of information about the Caucasian highlanders" for 1873 Tiflik] //İstoriя Kazahstana v russkih istochnikah HVI –HH vekov IH tom. Narodnye predaniya ob istoricheskih sobytiyah i vydaihsya ldyah kazahskoi stepi (XIX – XX vv.). – Almaty. – 463.
Uälihanov Ş. (1984) Bes tomdyq şyğarmalar jinağy 1 tom. Predaniya i legendy bolşoi kirgiz-kaisaskoi ordy [Collection of five-volume poems. Vol I. Legends and legends bolşoi of the Kirghiz-Kaisak horde]. – Almaty.
Coşan Mahmud Esad (1983) İSLAMÎ TÜRK EDEBİYATINDA ÜKKÂŞE HİKAYESİ // A.Ü.İ.F. Dergisi. – Ankara, , С.26.
Ükkâşe b. Mýhsan/Turkive Diyanet vakfi islam ansiklopedisi (2012) 42 -cilt −Istanbul.
Абрамзон С.М. (1978) Материальная культура и хозяйство Кавказа , Средней Азии и Казахстана. – Ленинград: «Наука». – 216.
Ахметгалеева Я.С. (1979) Исcледование тюркоязычного памятника «Кисекбаш китабы». – Москва: «Наука». – 189.
Бабалар сөзі (2005) Көптомдық шығармалар жинағы. 11 том. Діни дастандар. – Астана: «Фолиант». – 368.
Гордлевский В.А. (1960) Избранные сочинения.Том І. Исторические работы . М.: «Издательство восточной литературы». – 552.
Дала фолькорының антологиясы. (2019) Батырлар жыры.Он томдық. 1 том, А.: «Brand Book». – 560.
ДиУис Д., Муминов А. (2008) Исламизация и сакральные родословные в Центральной Азии: Наследие Исхак Баба в нарративной и генеалогической традициях.Том ІІ. Генеологические грамоты и сакральные семейство ХІХ-ХХІ веков:насаб-наме и группы ходжей, связанных с сакральным сказанием об Исхаке Бабе, Алматы-Берн-Ташкент-Блумингстон.
ДиУис Д., Муминов А. (2013) Исламизация и сакральные родословные в Центральной Азии: Наследие Исхак Баба в нарративной и генеалогической традициях.Том І. Открытие пути ислама: рассказ об Исхаке Бабе, ХІV- ХІХ. – Алматы-Блумингстон: «Дайк-Прес». – 640.
Жәңгірұлы Ш. (1995) Назым Сияр Шәриф (құраст., баспаға әзірлеген О. Құдышұлы). – А.: «Санат». – 126.
Кастанье И.А. (2007) Древности Киргизской степи и Оренбургского края. – А.: «Дайк-Прес». – 516.
Керелбаев С., Қосбармақов Б., Құлбай Н. (2018) 360 әулиелі Маңғыстау. – А.: «Информ-А». – 592.
Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп (2008) Көп томдық шығармалар жинағы. 8 том. – А.: «Алаш». – 312.
Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп (2003) Шығармалары. 3 том. Павлодар: «ЭКО». – 382.
Қасқабасов С. (2014) Таңдамалы. Бірінші том. Қазақтың халық прозасы. Зерттеулер. – Астана: «Фолиант». – 320.
Қожа М. (2013) Оңтүстік Қазақстанның әулие жерлері. – Шымкент. – 148.
Қондыбай С. (2007) Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. – А.: «Арыс». – 128.
Қорғанбек Б. (2014) Қожа Ахмет Ясауи есімімен байланысты аңыз, әпсана, хикаялар. – А.: «Эффект».
Маликов А. (2015) Святилище Укаша-ата в Южном Казахстане и ее аналогии в Центральной Азии//Известия национального центра археологии иисточниковедении. №2. – Астана. – 67.
Манапов Ә., Байболов Б. Укаша ата (142 мыңнан астам зиратшы-турист құдықтың құпиясына қанықты)// «Егемен Қазақстан» газеті, 2020, 16 сәуір.
Муминов А.К. (2011) Родословное древо Мухтара Ауэзова. – А.: «Жібек жолы». – 304.
Нарынбаева Н. (2017) Миф, уланыш, аңыз, санжыра уламышы: 26-том. – Бишкек: «Приит-Экспресс».
Предание адаевцев о святых секты ханафе, живших и умерших на Мангышлаке. (2007) “Приложения” к выпуску “Сборника сведений о кавказских горцах” за 1873 г. Тифлик //История Казахстана в русских источниках ХVІ –ХХ веков ІХ том. Народные предания об исторических событиях и выдающихся людях казахской степи (ХІХ- ХХвв.). – Алматы. – 463.
Уәлиханов Ш. (1984) Бес томдық шығармалар жинағы 1 том. Предания и легенды большой киргиз-кайсацкой орды. – Алматы.
References
«Arasan-Qorasan» turaly ne bіlemіz? (2020) [What do we know about "Arasan-Qorasan"?] // kazgazeta.kz. Mausym 26, 2020.
Coşan Mahmud Esad (1983) İSLAMÎ TÜRK EDEBİYATINDA ÜKKÂŞE HİKAYESİ [THE STORY OF ÜKKAŞE IN ISLAMIC TURKISH LITERATURE] // A.Ü.İ.F. Dergısı. – Ankara. – 26.
Ükkâşe b. Mýhsan/Turkıve Dıyanet vakfı ıslam ansıklopedısı (2012) [Turkıve Diyanet Foundation islamic encyclopedia]. 42 -cılt −Istanbul.
Abramzon S.M. (1978) Materialnaя kultura i hozyaistvo Kavkaza , Srednei Azii i Kazahstana [Material culture and economy of the Caucasus, Central Asia and Kazakhstan]. – Leningrad: «Nauka». – 216.
Ahmetgaleeva Ya.S. (1979) İscledovanie trkoyazychnogo pamyatnika «Kisekbaş kitaby» [History of the Turkic-speaking monument “The Kisekbas Book”]. – Moskva: «Nauka». – 189.
Babalar sözі (2005) Köptomdyq şyğarmalar jinağy [Collection of poems]. 11 tom. Dіni dastandar. – Astana: «Foliant». – 368.
Gordlevskii V.A. (1960) İzbrannye sochineniya. Tom I. İstoricheskie raboty [Selected Works. Vol. I. Historical works]. M.: «İzdatelstvo vostochnoi literatury». – 552.
Dala folkorynyŋ antologiyasy (2019) Batyrlar jyry.On tomdyq. 1 tom [Anthology of field folklore. Composition of heroes. Ten volumes. Vol.I]. – A.: «Brand Book». – 560.
DiUis D., Muminov A. (2008) İslamizasiya i sakralnye rodoslovnye v Sentralnoi Azii: Nasledie İshak Baba v narrativnoi i genealogicheskoi tradisiяh [Islamization and sacred genealogy in Central Asia: Nasledie Ishak Baba in narrativnoi and genealogical traditions]. Tom II. Geneologicheskie gramoty i sakralnye semeistvo XIX-XXI vekov: nasab-name i gruppy hodjei, svяzannyh s sakralnym skazaniem ob İshake Babe, Almaty-Bern-Taşkent-Blumingston.
DiUis D., Muminov A. (2013) İslamizasiya i sakralnye rodoslovnye v Sentralnoi Azii: Nasledie İshak Baba v narrativnoi i genealogicheskoi tradisiyah [Islamization and sacred genealogy in Central Asia: Nasledie Ishak Baba in narrativnoi and genealogical traditions]. Tom I. Otkrytie puti islama: rasskaz ob İshake Babe, XIX-XXI. – Almaty-Blumingston: «Daik-Pres». – 640.
Jäŋgіrūly Ş. (1995) Nazym Siяr Şärif (qūrast., baspağa äzіrlegen O. Qūdyşūly) [Nazym Siyar Sharif]. – A.: «Sanat». – 126.
Kastane İ.A. (2007) Drevnosti Kirgizskoi stepi i Orenburgskogo kraya [Antiquities of the Kyrgyz steppe and the Orenburg region]. – A.: «Daik-Pres». – 516.
Kerelbaev S., Qosbarmaqov B., Qūlbai N. (2018) 360 äulielі Maŋğystau [Mangystau with 360 Saints]. – A.: «İnform-A». – 592.
Köpeiūly Mäşһür Jüsіp (2008) Köp tomdyq şyğarmalar jinağy. 8 tom [A collection of multi-volume poems. Vol. 8].. – A.: «Alaş». – 312.
Köpeiūly Mäşһür Jüsіp (2003) Şyğarmalary. 3 tom [Poems. Vol. 3]. – Pavlodar: «EKO». – 382.
Qasqabasov S. (2014) Taŋdamaly. Bіrіnşі tom. Qazaqtyŋ halyq prozasy. Zertteuler [Selected. I vol. Kazakh folk prose. Survey]. – Astana: «Foliant». – 320.
Qoja M. (2013) Oŋtüstіk Qazaqstannyŋ äulie jerlerі [Holy lands of South Kazakhstan]. – Shymkent. – 148.
Qondybai S. (2007) Maŋğystau men Üstіrttіŋ kielі oryndary [Holy shrines of Magystau and Ustyurt]. – A.: «Arys». – 128.
Qorğanbek B. (2014) Qoja Ahmet Яsaui esіmіmen bailanysty aŋyz, äpsana, hikaяlar [Poems, myths and stories associated with the name of Qoja Ahmet Yasawi]. – A.: «Effekt».
Malikov A. (2015) Svyatilie Ukaşa-ata v jnom Kazahstane i ee analogii v Sentralnoi Azii//İzvestiя nasionalnogo sentra arheologii iistochnikovedenii [Witnesses of Ukasha ata in South Kazakhstan and its analogues in Central Asia // news of the national center of archeology source study]. №2. – Astana. – 67.
Manapov Ä., Baibolov B. (2020) Ukaşa ata [Ukasha Ata] (142 myŋnan astam ziratşy-turist qūdyqtyŋ qūpiяsyna qanyqty)// «Egemen Qazaqstan» gazetі, 2020, 16 säuіr.
Muminov A.K. (2011) Rodoslovnoe drevo Muhtara Auezova [Family tree of Mukhtar Auezov]. – A.: «Jіbek joly». – 304.
Narynbaeva N. (2017) Mif, ulanyş, aŋyz, sanjyra ulamyşy: 26-tom [Myth, connection, mouth, genealogy: Vol. 26]. – Bişkek: «Priit-Ekspress».
Predanie adaevsev o svyatyh sekty hanafe, jivşih i umerşih na Mangyşlake. (2007) “Prilojeniя” k vypusku “Sbornika svedenii o kavkazskih gorsah” za 1873 g. Tiflik ["Supplements" to the release of the "Collection of information about the Caucasian highlanders" for 1873 Tiflik] //İstoriя Kazahstana v russkih istochnikah HVI –HH vekov IH tom. Narodnye predaniya ob istoricheskih sobytiyah i vydaihsya ldyah kazahskoi stepi (XIX – XX vv.). – Almaty. – 463.
Uälihanov Ş. (1984) Bes tomdyq şyğarmalar jinağy 1 tom. Predaniya i legendy bolşoi kirgiz-kaisaskoi ordy [Collection of five-volume poems. Vol I. Legends and legends bolşoi of the Kirghiz-Kaisak horde]. – Almaty.
Қосымша файлдар
Как цитировать
Kerim, S., & Almukhametov, A. (2021). Укаша ата мен Қорасан ата туралы хикаяттар. ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы, 26(2), 25–32. https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v26.i2.r4
Шығарылым
Бөлім
Дінтану
