Жаратылыстағы хикметтің мәні. Матуриди танымы аясында
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2022.v31.i3.r3Кілттік сөздер:
хикмет, Матуриди, жаратылыс, жамандық, жақсылықАннотация
«Хикмет» араб тіліндегі «х-к-м» түбірінен шығатын етістік ретінде терең және пайдалы білім, даналық, жасырын іс деген мағыналарға келеді. Хикмет, сонымен қатар «әділ үкім, білім, түсіну, сақтау, қатыгездіктен сақтау» дегенді білдіреді және адамды қатыгездіктен, надандықтан сақтайтын қасиет болып табылады. Имам Матуридидің көзқарасы бойынша хикмет бұл шындық жолындағы дұрыс пен бұрысты ажырата білу (фиқһ жасау) қабілеті. Осылайша, бұл дүниеде де, ақыретте де көптеген артықшылықтарға себеп болады. Матуриди сонымен бірге хикметті «бәрін өз орнына қоюда дұрысты таңдап және әрбір жанның ақысын жемей, ешкімнің құқығын таптамау» деп те білдіруде. Хаким болса, бәрін өз орнына қоюшы, өлшемінде қателік жібермейтін, ғалым, бәрін білетін, табиғатты зерделеуші, әр нәрсенің дауасын білетін, бәрінің билеушісі және «Ахкамул Хакимин» болған Алла Тағала. Хаким сөзі Алла үшін қолданылғанда үкім шығарушы, жаратылысты ең көркем түрде білуші және жаратушы, бір-бірімен үйлесімді түрде ретке қоюшы «барлық сөздері және әрекеті әділдікке, ғылымға және барлық нәрселерді, жағдайларды ең жоғары ғылыммен білуші және табиғаттың барлық нысандарын үйлесімді, берік және шебер түрде жаратып жалғастырушы мағыналарында да қолданылған. Демек, Алла ғаламдағы барлық болмыстарды белгілі бір мақсатпен жаратқан. Бірақ кейбір тіршілік иелері зиянды болып көрінгендіктен және үлкен ғаламдағы көптеген болмысты, хикмет/даналық ұғымымен бағаланбайтындай ұзақтықта және өлшемде деп санауға болады. Адамға орталықтандырылған Құранды оқып түсінуінде, Матуридидің әрекет ету форматы әлемдегі барлық нәрсенің адамзатқа пайдасы бар екенін көрсетеді. Алайда, кейбір болмыстардың адам қызығушылығының болмауына байланысты сол ғасырлық кезеңдерінде білінбеуі мүмкін, бірақ кейінгі ғасырларда айқындалып жатады. Себебі адам білімі уақыт пен жермен шектелген. Сондықтан да кейбір адамдар кейбіреулердің түсінбейтінін түсінеді. Кейбір ғасырлық кезеңдерде түсінуі қиын болған мәселелер кейінгі ғасырдағы адамдар үшін көрнекті, түсінікті болуы мүмкін. Матуридидің айтуынша, әлемде бар болған және адаммен байланысы жоқ деп саналған болмыстар, кейбір жолдармен бәрібір адамның пайдасына қарай бейімделгенін көрсетеді және әлемде еш нәрсе түсініксіз, әрі мәнсіз, мағынасыз емес деп санайды. Осы тұрғыда, бұл мақалада Матуридидің дүниедегі негативтер мен әлемдегі түсініксіз болмыстар жайындағы түсіндірмелері негізінде зерттелініп қаралды.
Түйін сөздер: хикмет, Матуриди, жаратылыс, жамандық, жақсылық
Библиографиялық сілтемелер
Arpaguş, Hatice (2005) “Allah-İnsan İlişkisinde Rahmet ve Gazab”. – Istanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2): 41-62.
Bekir Topaloglu. Islam teologiyasy. Kirispe. Audar. N.Zh. Baitenova, S.U. Abzhalov/okulyk. – Almaty: 2014. – 276.
Beyazizade, Ahmet (1996) Usulu’l-Münife li-İmam Ebi Hanife: İmam Azam Ebu Hanife’nin İtikadi Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. – İstanbul: MÜİFV Yayınları. – 352.
Demir, Osman Nuri (2019) “İmam Mâtürîdî’de İnsan: Ruh, Nefs Ve Beden İlişkisi Üzerine Bir İnceleme”. KADER 17 (1): 228-254.
Gazzali, Ebu Hamid (2018) Esmâ’ül Hüsnâ Şerhi. trc. M. Ferşat. – İstanbul: Merve Yayınları. – 219.
İzmirli, İsmail Hakkı (1981) Yeni İlmi Kelam. nşr. Sabri Hizmetli. – Ankara: Ümran Yayınları. – 279.
Kadi Abdulcabbar, Ebu’l-Hasan (1965) Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. nşr. A. Osman. – Kahire: Mektebetu Vehbe. – 569.
Karadaş, Cağfer (1997) İbn Arabi’nin itikadi görüşleri. – İstanbul: Beyan Yayınları. – 186.
Kurt, Fatih (2019) Nesefi Akaidi Şerhi. – Ankara: Akçağ Yayınları. – 53.
Mâtürîdî, Ebu Mansur (2001) Kitabü’t-Tevhid. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. – İstanbul: İsam Yayınları. – 771.
Oral, Osman (2015) “Mâtürîdî’de Akıl ve Yaratılış Hikmeti”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40: 139-158.
Semerkandi, Şemseddin (2017) es-Sahaifü’l-İlahiyye. Trc. Ramazan Biçer. – Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. – 277.
Teftazânî, Saadeddin (1999) Şerhu’l-Akâid. trc. Süleyman Uludağ. – İstanbul: Dergâh Yayınları. – 398.
References
Acluni, İsmail b. Muhammed (1988) Keşfü’l-Hafâ ve Müzilü’l-İlbas [Disclosure of Аnonymity]. – Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye. – 164. (in Turkish)
Arpaguş, Hatice (2005) “Allah-İnsan İlişkisinde Rahmet ve Gazab” [“Mercy and wrath in the relationship between Allah and Man”]. – Istanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2): 41-62. (in Turkish)
Bekir Topaloglu. Islam teologiyasy. Kirispe [Theology of Islam. Introduction]. Audar. N.Zh. Baitenova, S.U. Abzhalov/okulyk. – Almaty: 2014. – 276. (in Kazakh)
Beyazizade, Ahmet (1996) Usulu’l-Münife li-İmam Ebi Hanife: İmam Azam Ebu Hanife’nin İtikadi Görüşleri [Views of Imam Agzam Abu Hanifa in Faith]. Çev. İlyas Çelebi. – İstanbul: MÜİFV Yayınları. – 352. (in Turkish)
Demir, Osman Nuri (2019) “İmam Mâtürîdî’de İnsan: Ruh, Nefs ve Beden İlişkisi Üzerine Bir İnceleme” [“Man in Imam Maturidi: A Review of the Relationship between Spirit, Soul and Body”]. Kader 17 (1): 228-254. (in Turkish)
Gazzali, Ebu Hamid (2018) Esmâ’ül Hüsnâ Şerhi [Description of Names of Alla]. trc. M. Ferşat. – İstanbul: Merve Yayınları. – 219. (in Turkish)
İzmirli, İsmail Hakkı (1981) Yeni İlmi Kelam [New Science Kalam]. nşr. Sabri Hizmetli. – Ankara: Ümran Yayınları. – 279. (in Turkish)
Kadi Abdulcabbar, Ebu’l-Hasan (1965) Şerhu’l-Usûli’l-Hamse [Description of the five bases]. nşr. A. Osman. – Kahire: Mektebetu Vehbe. – 569. (in Arabic)
Karadaş, Cağfer (1997) İbn Arabi’nin itikadi görüşleri [Іbn Аrabi's views in faith]. – İstanbul: Beyan Yayınları. – 186. (in Turkish)
Kurt, Fatih (2019) Nesefi Akaidi Şerhi [Description of aqida of Nasafi]. – Ankara: Akçağ Yayınları. – 53. (in Turkish)
Mâtürîdî, Ebu Mansur (2001) Kitabü’t-Tevhid [The Book of Tawhid]. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. – İstanbul: İsam Yayınları. – 771. (in Turkish)
Oral, Osman (2015) “Mâtürîdî’de Akıl ve Yaratılış Hikmeti” [The Wisdom of Reason and Creation in Maturidi]. – Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40: 139-158. (in Turkish)
Semerkandi, Şemseddin (2017) es-Sahaifü’l-İlahiyye [Holy Scriptures]. Trc. Ramazan Biçer. – Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. – 277. (in Arabic)
Teftazânî, Saadeddin (1999) Şerhu’l-Akâid [Description of Aqida]. trc. Süleyman Uludağ. – İstanbul: Dergâh Yayınları. – 398. (in Turkish)
