Дала өңіріндегі діни полемикалар (ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басы)

Авторлар

DOI:

https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v27.i3.r8

Кілттік сөздер:

аккультурация, алыпсатарлық теология, ислам, православие, полемика

Аннотация

Мақала татар дінбасыларының ХIХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқын орыстандыру және христиандандыру процестеріне қарсы тұрудағы рөлін зерттеуге бағытталған. Зерттеу жұмысы Татарстан Республикасының Мемлекеттік архивтерінде, Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивтерінде сақталған архивтік құжаттар негізінде және зерттеліп отырған кезеңдегі этнографиялық еңбектер негізінде жазылды. Зерттеудің негізгі әдістері ретінде зерттелген процестерді дала аймағында орын алып жатқан әлеуметтік-мәдени процестер динамикасында қарастыруға мүмкіндік берген проблемалық-хронологиялық тәсілмен айқындалды. Жұмыста, сонымен қатар, жүйелік тәсіл қолданылды, бұл өз кезегінде зерттеу проблемасын пәнаралық тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Жұмысты жазу кезінде келесі ғылыми-теориялық тәсілдер қолданылды: этномәдени мағынадағы шекараларды анықтау теориясы (Ф.Барт теориясы), шындықтың әлеуметтік құрылысы және этно-діни сәйкестіктің дамуы кезіндегі әлеуметтік өзара әрекеттестік теориясы П.Бергердің, Т.Лакманнның) мәдениеттің бәсекелестік құбылыстарын қолданатын және мәдени институттарға негізделген саяси күштердің әсері туралы теория (Б. Андерсон, А. Аппадурай, Э. Гельнер және т.б.). Зерттеу жұмысы барысында православиелік және мұсылмандық спекулятивті теология бойынша бірқатар жұмыстарды анықтауға және қарастырылып отырған діндердің апологтарының идеологиялық қарсылығын зерттеуге мүмкіндік берді.

Түйінді сөздер: аккультурация, алыпсатарлық теология, ислам, православие, полемика

Библиографиялық сілтемелер

Агрономов А.И. (1887) Джихад Священная война мухаммедан. – Казань: Тип. Коковиной. – 234.
Березин И.Н. (1855) Мусульманская религия в отношении к образованности // Отечественные записки. Т. 98. – 1-40. – 81-108.
Википедия (2021) Harputlu İshak Efendi // https://tr.wikipedia.org/wiki/Harputlu_İshak_Efendi
Виноградов Е. (1873) Метод миссионерской полемики против татар мухаммедан // Миссионерский противомусульманский сборник. – Казань: типо-литография Императорского университета. Вып. 1. – 1-86.
ГБУ ГАРТ. Ф. 10. Оп. 1. Д. 1434. То же об увольнении четверых студентов в вакационное время в Татарскую слободу для занятий там языкам. Л. 6.
Григорьев Д. (1905) Несколько слов о причинах успешного распространения магометанства среди инородцев язычников // Православный благовестник. № 2. – М: типография А.И.Снигеревой. – 89-91.
Коблов Я.Д. Конфессиональные школы казанских татар. – Казань: Центр. тип, 1916. – 119.
Лысенко Ю.А. (2011) Миссионерство Русской православной церкви в Казахстане (вторая половина ХIХ-начало ХХ в.) Монография. – Барнаул: Изд. во Алтайского университета. – 195.
Любичанковский С.В. Камзина А.Д. (2007) Миссионерская деятельность русской православной церкви как механизм имперской политики аккультурации (на материалах старообрядчества, а оренбургской епархии пореформенного периода). – Оренбург: Издательский центр ОГАУ. – 220.
Малов Е.А. (1871) Православная противомусульманская миссия в Казанском крае в связи с историею мусульманства в половине XIX века // Православный собеседник. № 11. – 234-253; №12. – 397-418; 1872. № 1. – 62-78; № 2. – 124-139; № 3. – 237-350, № 4. – 377-406.
Одигитриевский Н. (1910) Ответы мусульманину на его возраженiя противъ христiанства. – Малмыж: "Типография Н. Н. Черемшанского" – 368.
Остроумов Н.П. (1907) Мадрасы в Туркестанском крае // Журнал Министерства народного просвещения. - № 1. – 68.
Раев П. (1875) Признаки истинности православного христианства и лживости мухаммеданства // Миссионерский противомусульманский сборник. Вып. 9. –Казань: типография Имп. ун-та. 5-225.
Сафиуллина-Аль-Анси Р.Р. (2017) Книги на арабском языке мусульман Волго-Уральского региона. – Казань: РИИ. – 161.
Сафиуллина-Аль Анси Р.Р. (2020) О религиозном образовании татар в трудах татарских авторов XIX века и на страницах татарской периодики конца XIX – начала ХХ вв.// http://www.tataroved.ru/institut/center/publ/15/ (дата обращения 12.10.2020).
Фортунатов Я. (1875) Мысли Корана, благоприятные для обращения мухаммедан в христианство // Миссионерский противомусульманский сборник. –– Казань: типо-литография Императорского университета Вып. 7. – 78-95.
ЦГА РК Ф.64 Оп.1 Д.3475 Л. 28-30 об.
ЦГА РК Ф.64.Оп.1 Д.876. Л.1.
Яблоков А. (1883) О почитании святых в исламе // Православный собеседник. № 12. – Казань: Изд. Казанской духовной акад. – 397-454.

References
Agronomov A.I. (1887) Dzhihad Svyashchennaya vojna muhammedan [Jihad Holy war muhammadan]. – Kazan': Tip. Kokovinoj, 1877. – 234. (in Russian)
Berezin I.N. (1855) Musul'manskaya religiya v otnoshenii k obrazovannosti [Muslim religion in relation to education] // Otechestvennye zapiski. T. 98. – 1-40, 81-108. (in Russian)
CGA RK F.64 Op.1 D.3475 L. 28-30 ob.
CGA RK F.64.Op.1 D.876. L.1.
Fortunatov YA. (1875) Mysli Korana, blagopriyatnye dlya obrashcheniya muhammedan v hristianstvo [Quranic Thoughts for the Conversion of Muhammadan to Christianity] // Missionerskij protivomusul'manskij sbornik. –– Kazan': tipo-litografiya Imeratorskogo universiteta Vyp. 7. – 78-95. (in Russian)
GBU GART. F. 10. Op. 1. D. 1434. To zhe ob uvol'nenii chetveryh studentov v vakacionnoe vremya v Tatarskuyu slobodu dlya zanyatij tam yazykam [The same about the dismissal of four students during vacations in the Tatar settlement to study languages there] . L. 6. (in Russian)
Grigor'ev D. (1905) Neskol'ko slov o prichinah uspeshnogo rasprostraneniya magometanstva sredi inorodcev yazychnikov [A few words about the reasons for the successful spread of Mohammedanism among pagan foreigners] // Pravoslavnyj blagovestnik. № 2. – M: tipografiya A.I.Snigerevoj. – 89-91. (in Russian)
Koblov YA.D. Konfessional'nye shkoly kazanskih tatar. – Kazan': Centr. tip, 1916. – 119. (in Russian)
Lysenko YU.A. (2011) Missionerstvo Russkoj pravoslavnoj cerkvi v Kazahstane (vtoraya polovina XIX – nachalo XX v.) Monografiya [Missionary work of the Russian Orthodox Church in Kazakhstan (second half of XX - early XX century) Monograph]. – Barnaul: Izd. vo Altajskogo universiteta. – 195. (in Russian)
Lyubichankovskij S.V. Kamzina A.D. (2007) Missionerskaya deyatel'nost' russkoj pravoslavnoj cerkvi kak mekhanizm imperskoj politiki akkul'turacii ( na materialah staroobryadchestva a orenburgskoj eparhii poreformennogo perioda) [Missionerskaya deyatel'nost 'russkoj pravoslavnoj cerkvi kak mekhanizm imperskoj politiki akkul'turacii (na materialah staroobryadchestva a orenburgskoj eparhii poreformennogo perioda)]. – Orenburg, Izdatel'skij centr OGAU. – 220. (in Russian)
Malov E.A. (1871) Pravoslavnaya protivomusul'manskaya missiya v Kazanskom krae v svyazi s istorieyu musul'mastva v polovine XIX veka [Orthodox anti-Muslim mission in the Kazan region in connection with the history of Islam in the half of the twentieth century] // Pravoslavnyj sobesednik. № 11. – 234-253; №12. – 397-418; 1872. № 1. – 62-78; № 2. – 124-139; № 3. – 237-350, № 4. – 377-406. (in Russian)
Odigitrievskij N. (1910) Otvety musul'maninu na ego vozrazheniya protiv hristianstva [Answers to a Muslim to his objections to Christianity]. – Malmyzh: "Tipografiya N. N. CHeremshanskogo". – 368. (in Russian)
Ostroumov N.P. (1907) Madrasy v Turkestanskom krae [Madrasas in the Turkestan region] // Zhurnal Ministerstva narodnogo prosveshcheniya. № 1. – 68. (in Russian)
Raev P. (1875) Priznaki istinnosti pravoslavnogo hristianstva i lzhivosti muhammedanstva [Signs of the truth of Orthodox Christianity and the falsity of Muhammadanism] // Missionerskij protivomusul'manskij sbornik. Vyp. 9. –Kazan': tipografiya Imp. Un-a. – 5-225. (in Russian)
Safiullina Al'-Ansi R.R. (2017) Knigi na arabskom yazyke musul'man Volgo-Ural'skogo regiona [Books in Arabic by Muslims of the Volga-Ural region]. – Kazan': RII. – 161. (in Russian)
Safiullina-Al' Ansi R.R. (2020) O religioznom obrazovanii tatar v trudah tatarskih avtorov XIX veka i na stranicah tatarskoj periodiki konca XIX – nachala XX vv. [On the religious education of the Tatars in the works of Tatar authors of the 20th century and on the pages of the Tatar periodicals of the late 19th - early 20th centuries] // http://www.tataroved.ru/institut/center/publ/15/ (data obrashcheniya 12.10.2020) (in Russian)
Vikipediya (2021) Harputlu İshak Efendi [Master Harputlu Ishak] // https://tr.wikipedia.org/wiki/Harputlu_İshak_Efendi
Vinogradov E. (1873) Metod missionerskoj polemiki protiv tatar muhammedan [The method of missionary polemic against the Tatars muhammadan] // Missionerskij protivomusul'manskij sbornik. – Kazan': tipo-litografiya Imeratorskogo universiteta. Vyp. 1. – 1-86. (in Russian)
YAblokov A. (1883) O pochitanii svyatyh v islame [On the veneration of saints in Islam] // Pravoslavnyj sobesednik. № 12. – Kazan': Izd. Kazanskoj duhovnoj akad. – 397-454. (in Russian)

Қосымша файлдар

Жарияланды

2021-09-20

Шығарылым

Бөлім

Шетелдік басылымдар