Рабғұзидің «Адам ата – Хауа ана» қиссасындағы теонимдердің қолданыстық ерекшеліктері

Авторлар

DOI:

https://doi.org/10.26577//EJRS.2022.v31.i3.r8
        98 0

Кілттік сөздер:

теоним, мифоним, агионим, пайғамбарлар, әулиелер

Аннотация

Мақала ортағасырлық ғұлама Рабғұзидің «Адам ата – Хауа ана» қиссасындағы діни атаулардың прагматикалық ерекшеліктерін талдауға арналған. Шығармадағы теонимдер жұмсалымы діни, тарихи және мифологиялық сипаттағы үлгілерге негізделген. Сонымен қатар,  мақалада дiни және мифтiк aнтpoпoнимдepдің тілдегі мағынасы, қазіргі кездегі қолданысы қарастырылған. Мақала авторлары діни - мифологиялық сипаттағы кейіпкерлердің қиссадағы ақпаратты жеткізуде атқаратын рөлі маңызды екенін атап өтеді және өзара жақын теоним, мифоним, агионим, әулие және т.б. терминдердің мағынасына түсінік береді. Рабғұзи діни-мистикалық мазмұндағы мүдделерін көрсету үшін теонимдер мен мифтік кейіпкерлер есімін қиссаға арқау еткен. Шығармадағы теонимдер сол кезеңдегі тілдік ұжымның тарихын, этногенезін, өмір шындығы мен тұрмыс болмысын, тәжірбиесін, салт-дәстүрін, наным-сенімін, шаруашылық мәдениеті мен дүниетанымын айғақтайды. Сондықтан кейіпкерлерді сипаттау, оқиғалар көрінісін және идеялық мазмұнын бейнелеу, теонимдердің ақпараттық негізін анықтау – автордың прагматикалық діттемін, шығарма жанрының ерекшелігі мен сипатын айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеудің мақсаты – теонимдерді рухани-моральдық құндылықтарды көрсететін күрделі менталды бірлік ретінде қарастыра отырып, мәдени-тілдік семантикасы арқылы кодқа салынған ақпаратты ашу. Қиссадағы теонимдер кешені этномәдени ақпаратқа бай мифтік-діни дүниетаныммен байланысты тілдік фактор ретінде қарастырылған. Олардың мазмұнында этномәдени сипаттың сақталуы мен жалғасуы мәдени архетиптердің тілдік бейнеде сақталған этнотаңбасы екенін көрсетеді. Зерттеу барысында жасалған діни-теориялық талдаулар нәтижесі теолингвистика саласында өзіндік қолданысын табады. Зерттеу нәтижелері этнолингвистиканың теориялық мәселелерін шешуге, принциптерін айқындауда өз деңгейінде үлес қосады.

Түйін сөздер: теоним, мифоним, агионим, пайғамбарлар, әулиелер.

Библиографиялық сілтемелер

Алексеев В. И. (2015) Nomina sacra: философско-богословские обоснования теолингвистического подхода в ономатологии Божественного. Теологический дискурс и языковая картина мира, 5 (716) 9-20. – URL: http://www.vestnik-mslu.ru/Vest/Vest15-716zc.pdf
Алексеев В.И. (2014) Теолингвистические принципы в методике и теории исследования ономастики Божественного//Язык и метод: русский язык в лингвистических исследованиях XXII века, Лингвистический анализ на грани методологического срыва: II Междун. науч. конф., 301-309. – URL: https://www.ejournals.eu/Language-and-Method/2015/2015/ (дата обращения: 03. 10. 2022).
Аяған Б., Ибрагимов Ж., Абдраманов Ж. (2010) Ислам: энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна.– 592 б. ISBN 9965-26-322-1 – URL: http://kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1109734
Бопайұлы Б., Керімбай С., Нәби Ә., Төлеген М. (2015) Әлдиден эпосқа дейін: отбасы хрестоматиясы. Алматы: «Орхон» баспа үйі, 392 б. – URL: https://www.bookcity.kz/products/ldiden-epos-a-deyin-otbasy-khrestomatiyasy-9786018054358/
Әбдуәлиұлы Б. (2019) Теолингвистика және фольклорлық теонимдердің лингвистикалық мәселелері. «Әдеби-рухани мұра: мәдениетаралық коммуникация контексінде»: фольклортанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор А.Ш.Пангереевтің 60 жасқа толуына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. «Жұбанов университеті» баспасы, Ақтөбе, 26-29 бб. – URL: http://zhubanov.edu.kz/media-files/kz/gylym-men-innovaciyalar/aomu-gylymi-basylymdary/January-25-2019.pdf
Зырянова М. Н. (2010) Особенности реализации концепта «творец» в идиостиле Пригова. Вестник Томского государственного педагогического университета, 6, 29-33. – URL: https://vestnik.tspu.edu.ru/archive.html?year=2010&issue=6
Игиликова С.И., Сүйерқұл Б.М. Қазақ ономастика кеңістігіндегі араб тілінен енген антропонимдердің теолингвистикалық ерекшеліктері // ҚазҰУ хабаршысы, Хабаршы. Филология сериясы. №2 (170). 2018. –168-178 бб.
Исахан М., Муслимов М., Көкенай С., Сыддықов Б. (2015). Исламдық терминдер сөздігі. Астана: Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы, 60 б. ISBN 978-601-7571-33-7. – URL: https://emirsaba.org/pars_docs/refs/3/2993/2993.pdf
Исмаилов Х. (1991) Коран: cказания, предания, притчи (цитаты с комментариями). Москва: Милосердие, 57 с. – URL: https://www.ozon.ru/product/koran-skazaniya-predaniya-pritchi-tsitaty-s-kommentariyami-137714080/?sh=4iyM6BMvYw
Қалназаров А.Топырақтан жаралған адам. Ойтүйер (жалғасы) – 2020. – URL: https://kazislam.kz/topyra-tan-zharal-an-adam-ojt-jer-zhal/
Құран Кәрім, «һижір» сүресі. 15:26
Құран Кәрім, «Тина» сүресі, 4:596
Құран Кәрім, «Бақара» сүресі, «Нахыл» сүресі, 87:102
Құран Кәрім, «Бақара» сүресі, 97-98
Мальсагова М. (2011) Теонимическая лексика как система (на материале художественных текстов), Назрань: Пилигрим. –144 с. ISBN 978-5-98993-189-7. – URL: http://gerebilo.ucoz.ru/load/monografii/monografija/malsagova_m_i_teonimicheskaja_leksika_kak_sistema/9-1-0-550
Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. (2005) Ономастика: зерттеу мәселелері. . – Алматы: Тіл комитеті, «ІС-Ссрвис» ЖШС,– 240 б. ISBN 9965-640-03-3. – URL: https://atau.kz/docs/3020.pdf
Оңдасынов Н. Арапша - қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Білім, 2010.-167 б
Подольская Н. В. (1988) Словарь русской ономастической терминологии. 2-е изд., перераб, и доп. М.: Наука, 1988. – 192 с. ISBN 5-02-010892-8. – URL: https://www.twirpx.com/file/2481190/
Сағындықұлы Б. (1997) Ғаламның ғажайып сырлары. Алматы: Ғылым, 296 б.
Суперанская А.В. (1973) Общая теория имени собственного. Москва: Наука. – URL: https://www.twirpx.com/file/2118242/
Тихонов А.Н. (2008) Энциклопедический словарь-справочник лингвистических терминов и понятий. Русский язык [Электронный ресурс]: в 2-х томах. - Т.1. / под общ. ред. Тихонова А.Н., Хашимова Р.И. М.: Наука, 2008.–820 с. ISBN 978-5-02-033354-3. – URL: https://sng1lib.org/ireader/2897110
Тұрышев А.Қ. (2005) Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: докт. дисс. автореф: 10.02.02. Алматы, 57 6.
Ысқақов А., Уәли Н. (2011) Қазақ əдеби тілінің сөздігі. II Том. Он бес томдық. — Алматы: Дәуір, 2011. — 2-том. А–Б. — 742 бет. ISBN 9786017293130. – URL: https://emle.kz/uploads/files/4ad96b9eafda479c4998bfee979e54d7.pdf

References

Ábdýálıuly B. (2019) Teolingvistika jáne folklorlyq teonimderdiń lingvistikalyq máseleleri [Linguistic problems of theolinguistics and folk theonyms], «Ádebı-rýhanı mura: mádenıetaralyq kommýnıkatsııa konteksinde»: folklortanýshy ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor A.Sh.Pangereevtiń 60 jasqa tolýyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa materıaldary [Literary and spiritual heritage: in the context of intercultural communication": materials of the international scientific-practical conference dedicated to the 60th anniversary of the folklorist, Doctor of Philology, Professor A.Sh. Pangereev.], «Jubanov ýnıversıteti» baspa bólimi [Publishing department "Zhubanov University"], Aktobe, Р. 34-37. – URL: http://zhubanov.edu.kz/media-files/kz/gylym-men-innovaciyalar/aomu-gylymi-basylymdary/January-25-2019.pdf (in Kazakh)
Aıaǵan B., Ibragımov J., Abdramanov J. (2010) Islam: entsıklopedııalyq anyqtamalyq. [Islam: encyclopedic reference book] (Aruna, Almaty, 542 p.) ISBN 9965-26-322-1. – URL: http://kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1109734 (in Kazakh)
Alekseev V. I. (2014) Teolingvisticheskie printsipyi v metodike i teorii issledovaniya onomastiki Bozhestvennogo [Theolinguistic principles in the methodology and theory of the study of onomastics of the Divine], Yazyik i metod: russkiy yazyik v lingvisticheskih issledovaniyah XXII veka [ Language and method: Russian language in linguistic studies of the XXII century], Lingvisticheskiy analiz na grani metodologicheskogo sryiva [Linguistic analysis on the verge of a methodological breakdown], II Mezhdun. nauch. konf.[II Intern. scientific conf.], P.301–309 Available at: https://www.ejournals.eu/Language-and-Method/2015/2015/art/6689 (accessed 03.10.2022) (in Russian)
Alekseev V.I. (2015) Nomina sacra: filosovsko-bogoslovnskie obosnovaniya teolingvisticheskogo podhoda v onomatologii Bozhestvennogo [philosophical and theological foundations of the theolinguistic approach in the onomatology of the Divine], Teologicheskiy diskurs i yazyikovaya kartina mira [Theological discourse and language picture of the world], 5 (716), P.9-20. – URL: http://www.vestnik-mslu.ru/Vest/Vest15-716zc.pdf (in Russian)
Bopaıuly B., Kerimbaı S., Nábı Á.. Tólegen M. (2015) Áldıden eposqa deıin: otbasy hrestomatııasy [From Aldi to the epic: family anthology], (Orkhon, Almaty, 392 p.). – URL: https://www.bookcity.kz/products/ldiden-epos-a-deyin-otbasy-khrestomatiyasy-9786018054358/ (in Kazakh)
Igılıkova S.I., Súıerqul B.M. Qazaq onomastıka keńistigindegi arab tilinen engen antroponımderdiń teolıngvıstıkalyq erekshelikteri [Theolinguistic features of anthroponyms from the Arabic language in the Kazakh onomastics] // Qaz UÝ habarshysy, Habarshy. Fılologııa serııasy [Bulletin of the Kazakh National University, Bulletin. Philology series.] 2 (170). 2018
Isahan M., Mýslımov M., Kókenaı S., Syddyqov B. (2015) Islamdyq termınder sózdigi [Dictionary of Islamic terms], (Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵy, Astana, 60 p.) ISBN 978-601-7571-33-7. – URL: https://emirsaba.org/pars_docs/refs/3/2993/2993.pdf (in Kazakh)
Ismailov H. (1991) Koran: ckazaniya, predaniya, pritchi (tsitatyi s kommentariyami) [Qur`an: legends, legends, parables (quotes with comments)], (Miloserdie, Moskow, 57 p.) – URL: https://www.ozon.ru/product/koran-skazaniya-predaniya-pritchi-tsitaty-s-kommentariyami-137714080/?sh=4iyM6BMvYw (in Russian)
Mádıeva G.B, Imanberdıeva S.Q. (2005) Onomastıka: zertteý máseleleri [Onomastics: research problems] (IS-Sеrvıs, Almaty, 240 p.) ISBN 9965-640-03-3. – URL: https://atau.kz/docs/3020.pdf (in Kazakh)
Malsagova M.I. (2011) Teonimicheskaya leksika kak sistema (na materiale hudozhestvennyih tekstov) [Theonymic vocabulary as a system (based on literary texts)] (Piligrim, Nazran, 144 p.) ISBN 978-5-98993-189-7. – URL: http://gerebilo.ucoz.ru/load/monografii/monografija/malsagova_m_i_teonimicheskaja_leksika_kak_sistema/9-1-0-550 (in Russian)
Ońdasynov N. Arapsha - qazaqsha túsindirme sózdik [Arabic - Kazakh explanatory dictionary] 2010 (Bilim, Almaty, 167 p.) [in Kazakh]
Podolskaya N.V. (1988) Slovar russkoy onomasticheskoy terminologii [Dictionary of Russian onomastic terminology], 2-e izd., pererab. i dop. [2nd ed., revised. and additional] (Nauka, Moscow, 192 р.) – URL: https://www.twirpx.com/file/2481190/ (in Russian)
Qalnazarov A. Topyraqtan jaralǵan adam [Adam was created from dust] 2020 – URL: https://kazislam.kz/topyra-tan-zharal-an-adam-ojt-jer-zhal/
Quran Kárim [The Holy Quran], «hıjir» súresi [Surah Al-Hijr], 15:26 (in Kazakh)
Quran Kárim [The Holy Quran], «Tına» súresi [Surah Tina], 4: 596 (in Kazakh)
Quran Кárim [The Holy Quran], «Baqara» súresi [Surah Al-Baqarah], «Nahyl» súresi [Surah Al-Nahyl] 87:102 (in Kazakh)
Quran Кárim [The Holy Quran], «Baqara» súresi [Surah Al-Baqarah], 97-98 (in Kazakh)
Saǵyndyquly B. (1997) Ǵalamnyń ǵajaıyp syrlary [The amazing secrets of the universe] (Gylym, Almaty, 296 p.) (in Kazakh)
Superanskaya A. V. (1973) Obschaya teoriya imeni sobstvennogo [General theory of proper name] (Nauka, Moscow, 366 р.) – URL: https://www.twirpx.com/file/2118242/ (in Russian)
Tikhonov A.N. (2008) Entsiklopedicheskiy slovar-spravochnik lingvisticheskih terminov i ponyatiy. [Encyclopedic dictionary-reference book of linguistic terms and concepts], Russkiy yazyik: в 2-х т. [Russian language in 2 volumes], Т. 1. [Volume 1], ed. A. N. Tikhonov, R. I. Khashimov (Nauka, Moscow, 840 р.) ISBN 978-5-02-033354-3. – URL: https://sng1lib.org/ireader/2897110 (in Russian)
Turyshev A.Q. (2005) Máshhúr-Júsip shyǵarmalary leksıkasynyń etnomádenı negizderi [Ethnocultural bases of vocabulary of Mashkhur-Zhusup's works], dokt. dıss. аvtoref [abstract of Doctor’s thesis]. 10.02.02. Almaty, P. 57.
Ysqaqov A., Ýálı N. (2011) Qazaq ádebı tiliniń sózdigi [Dictionary of the Kazakh literary language], II Tom [Volume II], On bes tomdyq [Fifteen volumes], (Dáýir, Almaty,) 2(742) ISBN 9786017293130. – URL: https://emle.kz/uploads/files/4ad96b9eafda479c4998bfee979e54d7.pdf (in Kazakh)
Zyiryanova M. N. (2010) Osobennosti realizatsii kontsepta «tvorets» v idiostile Prigova [Features of the implementation of the concept "creator" in Prigov's idiostyle], Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta [Tomsk State Pedagogical University Bulletin], No. 6, P. 29-33. – URL: https://vestnik.tspu.edu.ru/archive.html?year=2010&issue=6 (in Russian)

Қосымша файлдар

Как цитировать

Suiyerkul, B., & Duisen, G. (2022). Рабғұзидің «Адам ата – Хауа ана» қиссасындағы теонимдердің қолданыстық ерекшеліктері. ҚазҰУ Хабаршысы, Дінтану сериясы, 31(3), 61–72. https://doi.org/10.26577//EJRS.2022.v31.i3.r8