Көне түркі тіліндегі діни атауларды этнолингвистикалық тұрғыдан талдау: Секиз йүкмек йарук мәтіні мысалында
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2024.v37.i1.r10Аннотация
Мақалада көне түркі тіліндегі мәтіндерде кездесетін діни атауларға этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасалынды. Көне ұйғыр тілінде жазылған бұл еңбектер негізінен діни аударма мәтіндер болғандықтан дін шыққан елдің тіліндегі діни терминдер, дұғалар, аяттар көптеп кездеседі. Ата-бабаларымыздан қалған асыл мұраларды оқып-үйреніп, ана тілімізде ғылыми айналысқа енгізу үшін бұл атаулардың түп-төркінін білуіміз шарт. Мақаланың мақсаты көне ұйғыр жазулы аударма әдеби жәдігерлерде жиі кездесетін діни атаулардың шыққан тегін талдап, мағынасын түсіндіру. Мақаланың будда діні қолданылған территорияны анықтау, басқа тілдерге аударылу практикасын зерттеу барысында ғылыми және тәжірибелік мәні зор. Ғылыми жұмыста салыстырмалы-тарихи, топтау, талдау, аудару әдіс-тәсілдері қолданыла келе, көне түркі тілінде сол дәуірде қолданылған діни атаулардың шығу төркінін талдауға қол жеткізілді. Зерттеу жұмысымызды жазу барысында ғылым әлемінде кең танымал будда дінін уағыздайтын «Секиз йүкмек йарук» сутрасындағы діни атаулар пайдаланылды. Жұмыс нәтижесінде мани, будда, христиан діні туралы мәтіндерден аударма жасағанда көне ұйғыр тілінде балама атаулар жасалынғандығы, яғни жаңа сөздер тудырылғандығы және олардың кең қолданылғандығы анықталып, оларға этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасалынды. Мақаланың өзектілігі бұл тақырыптың қазақ ғылымында қазақ тілінде бұрын-соңды қолға алынбағандығы және ғылыми айналысқа түспегендігі болып табылады. Мақала мәтіндердегі ескі дәуірде қолданылған діни атауларды анықтау, ішінен қажетін алып, пайдалану тұрғысынан қазақ дінтану ғылымына өзіндік үлес қосуымен құнды. Мақаланы «Дінтану тарихы», «Түркі әлемі дінтану тарихы», «Әлем діндері тарихы» пәндерінен көмекші оқу құралы ретінде пайдалануға болады. Жұмысты жазу барысында бірнеше отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Түйін сөздер: діни атаулар, этнолингвистика, будда діні, көне ұйғыр тілі, діндер тарихы.
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Ayazlı Ö. (2012) Altun Yaruk Sudur VI. Kitap. – İstanbul: TDK Yayınları. – 218.
Elmalı M. (2016) Daşakarmapathavadanamala. – Ankara: TDK Yayınları. – 611.
Elmalı M. (2019) Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi. – Ankara: TDK Yayınları. – 180.
Eraslan K. (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: TDK Yayınları. – 664.
Gabain, Annemaria von. (1988) Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Tarih-Dil Kurumu. – 314.
Glasenapp H. (1943) Die Religionen İndiens. – Stuttgart: Alfred Kröner. – 394.
Ölmez M. (2017) Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Belleten dergisi, 65(2). – 243-311.
Ölmez M. (2019) Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. – İstanbul: Kesit yay., 3. baskı. – 566.
Orkun H. (1936-1941) Eski Türk Yazıları I-IV. – İstanbul: Alaeddin kıral basımevi. – 210.
Şirin H. (2015) Kül Tigin Yazıtı notlar. – Istanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi. – 368.
Tekin Ş. (2019) Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar. – Ankara: TDK Yayınları. – 58.
Tokyürek H. (2019) Eski Uygur Türkçesinde Budizm Ve Manihaizm Terimleri. – Ankara: TDK. – 608.
Насилов Д.М., Кормушин И.В., Дыбо А.В., Исабекова У.К. и др. (2016) Древнетюркский словарь, 2-е изд., пересмотр. – Астана: «Ғылым» баспасы. – 760.
References
Ayazlı Ö. (2012) Altun Yaruk Sudur VI. Kitap [Altun Yaruk Sudur VI. Book]. – İstanbul: TDK Yayınları. – 218. (In Turkish)
Clauson G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. – Oxford: Clarendon Press. – 988.
Elmalı M. (2016) Daşakarmapathavadanamala [Dashakarmapathavadanamala]. – Ankara: TDK Yayınları. – 611. (In Turkish)
Elmalı M. (2019) Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi [The Story of the Six-Toothed Elephant in Ancient Uighur]. – Ankara: TDK Yayınları. – 180. (In Turkish)
Eraslan K. (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri [Grammar of Old UyghurTurkish]. – Ankara: TDK Yayınları. – 664. (In Turkish)
Gabain Annemaria von. (1988) Eski Türkçenin Grammeri [Grammar of Old Turkish]. – Ankara: Türk Tarih-Dil Kurumu. – 314. (In Turkish)
Glasenapp H. (1943) Die Religionen İndiens [The religions of India]. – Stuttgart: Alfred Kröner. – 394. (In German)
Hackmann H. (1924) Laienbuddhismus in China. – Stuttgart: Perthes. – 347.
Nasilov D.M., Kormushin I.V., Dybo A.V., Isabekova U.K. and etc. (2016) Drevnetiurkskiy slovar [Old Turkic dictionary]. II edition, revision. – Astana: "Gylym" publishing house. – 760. (In Russian)
Ölmez M. (2017) Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Belleten dergisi [On Old Uyghur Reduplications. Belleten magazine], 65(2). – 243-311. (In Turkish)
Ölmez M. (2019) Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri [Kokturk and Old Uyghur Lessons]. – İstanbul: Kesit yay., 3. baskı. – 566.
Orkun H. (1936-1941) Eski Türk Yazıları I-IV [Ancient Turkish Writings I-IV]. - İstanbul: Alaeddin kıral basımevi. – 210. (In Turkish)
Şirin H. (2015) Kül Tigin Yazıtı notlar [The Inscription of Kul Tigin notes]. – Istanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi. – 368. (In Turkish)
Tekin Ş. (2019) Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar [Uighur Texts I Kuanşi İm Pusar]. – Ankara: TDK Yayınları. – 58. (In Turkish)
Tokyürek H. (2019) Eski Uygur Türkçesinde Budizm Ve Manihaizm Terimleri [The Terms Buddhism and Manihaism in Ancient Uyghur Turkish]. - Ankara: TDK Yayınları. – 608. (In Turkish)
