Бакуден Каирге дейін: Әзірбайжанның тумасы Халуатияның Египеттің ұлы сопылық тарикатқа айналуы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v34.i2.r10Кілттік сөздер:
Халуатия, Сайид Яхья әл-Бакуви, Мұстафа әл-Бакри, сопы, Ислам әлеміАннотация
Тарика Халватия, Әл-Сайид Яхья әл-Бакуви негізін қалаған, ол XV ғасырдың аяғында осы елде пайда болғаннан бастап бүгінгі күнге дейін Египеттің діни тарихында маңызды рөл атқарды. Жоғарғы Египеттің Ұлы Халуати шейхтер отбасынан шыққан, қазіргі әл-Әзһар шейхы Ахмад әл-Тайиб, бұл Тарикаттың Египетте, әсіресе оның әзһаристік бағытына ұзақ және терең әсерін көрсетеді. Халуатия Мысырға тек екі жарым ғасыр уақыт айырмашылығына ие екі сатыда ғана емес, бір-бірінен мүлдем өзгеше екі жолмен енді. Мысырға келген алғашқы халуатилер бұл елдегі Османлы жаулап алуынан бұрын және кейін де келген (1517 ж.); олар Омар әл-Рушанидің үш шәкірті болды (1486 ж.), Табризге қоныстанған Яхья әл-Бакуви халифаларының бірі немесе мұғалімі Халуатия тариқатын тарату үшін Египетке жіберген немесе Сефевидтердің шабуылынан қашқан. Халуатия сол кезде Каирдің түрки бағытымен байланысты болды: бұл XVIII ғасырдың ортасында Сириялық халуати шейхы Мұстафа әл-Бакри (м. 1749) келгенге дейін өзгермейді. Мысырлық ғұлама Әл-Бакридің бастамасымен, кейіннен әл-Әзһар университетінің шейхы болған Мұхаммед әл-Хифни (1767 ж. қ.б.) бұл тәртіптің бүкіл ел аумағында Ніл аңғарының бойымен бекіністермен мысырлықтар арасында тиімді таралуына жол ашты. ХІХ ғасырға дейін жалғасқан мұндай экспансия бұрын-соңды болмағаны соншалық, сопылық тарихшылар оны Балқан мен Анадолыда тәртіп құлдырай бастаған кезде араб әлеміндегі халуатияның қайта жандануы немесе жаңаруы деп сипаттады. Османлылардың орасан зор империясы құрылуы тұсында Әзірбайжанда дүниеге келген Халуатия Ислам әлемі мен Египеттің ұлы сопылық тарикатқа айналды. Қолжазбада автор Яхья әл-Бакуви негізін қалаған Халуатия тарихына байланысты екі келелі сұраққа жауап беруге тырысады: белгілі бір тарихи контексте Халуатия керісінше құлдырап, тіпті жойылып бара жатқан басқа сопылық ағымдардың есебінен жиі өркендеп, кеңейе алғанын не түсіндіреді? XVIII ғасырдан бастап Египеттегі бұл тарикаттың жандануын қалай түсіндіреміз?
Түйінді сөздер: Халуатия, Сайид Яхья әл-Бакуви, Мұстафа әл-Бакри, сопы, Ислам әлемі
Библиографиялық сілтемелер
Abouseif, D. (1988) ‘The Takiyyat Ibrahim al-Khulshani in Cairo’,Muqarnas V. – 43
Abû al-‘Amâyim, M. (2006) ‘Mintaqa masjid Shâhîn al-Khalwatî, mintaqatasawwufqadîma’, R. McGregor and A. Sabra, Le développement du oufisme à l’époquemamelouke. – Cairo, Ifao. – 1-31.
Bannerth, E. (1964-66) ‘La KhalwatiyyaenÉgypte’, MIDEO, 8 (1964-1966). – 4.
Bosworth, C.E. (2013) ‘Rûshânî’, Encyclopaedia of Islam, second edition, Brill, 2013.
Chodkiewicz, M. (2004) ‘Shaykh Muhammad Demirdâsh ; un soufi akbarien du XVIe siècle’, Horizons maghrébins 51 (2004). – 19-28.
Chodkiewicz, M. (2005) ‘La réception de la doctrine d’Ibn‘Arabī dans le monde ottoman’, Ocak, A. Y. (ed.), Sufism and Sufis in Ottoman Society, Ankara, TürkTarihKurumu (Turkish Historical Society), pp. 97-120.
Crecelius,D. (1969) ‘The Emergence of the Shaykh al-Azhar as the Pre-Eminent Religious Leader in Egypt’, Colloque international sur l’histoire du Caire. – Cairo: Ministry of Culture.
Curry, J. J. (2005) ‘Home is Where the Shaykh Is: The Concept of Exile in the Hagiography of Ibrahim-iGülşheni’, Al-Masaq, 17/1, March 2005.
Curry,J. J. (2010) The Transformation of Muslim Mystical Thought in the Ottoman Empire: the Rise of the Halveti Order, 1350-1650. – Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010.
El-Rouayheb, K. (2006) ‘Opening the Gate of Verification: The Forgotten Arab-Islamic Florescence of the XVII Century’, IJMES 38, 2 (2006). – 263-281.
El-Rouayheb, K. (2015) Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. – Cambridge, Cambridge University Press. – 399.
F. de Jong (1987) presents him as a mere propagator of the Khalwatiyya in the Arab world, ‘Mustafa Kamal al-Din al Bakri (1688–1749): Revival and Reform of the Khalwatiyya Tradition?’ in Levtzion. N., Voll, J. O. (eds.) (1987) Eighteenth Century Renewal and Reform in Islam, Syracuse. – N.Y.: Syracuse University Press. – 117-132.
F. de Jong (2013) ‘Khalwatiyya’, Encyclopaedia of Islam, second edition, Brill Online.
Faroqhi, S. (2014) Pilgrims and Sultans, the hajj under the Ottomans. – London: Tauris. – 256.
Heyworth-Dunne, J. (1968) An Introduction to the History of Education in Modern Egypt. – London: Franck Cass; Raymond, A., The Great Arab Cities, chap. 1.
Knysh, A. (1998) Ibn 'Arabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image. – New York: State University of New York Press.
Martin, B. G. (1972) ‘A Short History of the Khalwatiyya Order of Dervishes’, Keddie, N. (ed.), Scholars, Saints, and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500. – Berkeley and Los Angeles, University of California Press.
Martin, B. G. (1986) ‘A Short History of the KhalwatiyyaOrder’, p. 300; Fletcher, J., ‘Les voies (turuq) soufies en Chine’, in Popovic, A. and Veinstein, G., (eds.), Les ordres mystiques dans l’Islam, cheminements et situation actuelle. – Paris: Ehess, 1986, p. 18.
Mayeur-Jaouen C. and Michel, N. (2005) « Cheikhs, zâwiya-s et confréries du Delta central: un paysage religieux autour du XVIe siècle », in M. Afifi, R. Chih et alii (eds), Sociétés rurales ottomanes/ottoman Rural Societies. – Cairo : Ifao. – 139-162.
On Gulshânî (2017) see Emre, S., Ibrahim-iGulshani and the Khalwati-Gulshani Order. Power Brokers in Ottoman Egypt, Leiden, Brill, 2017.
Philipp, T., Perlmann, M., Schwald, G. (eds.) (1994) ʿAbd al-Rahmān al-Jabartī’s History of Egypt, vol I. – Stuttgart: F. Steiner Verlag. – 301.
Radtke (1996) ‘Sufism in the Eighteenth Century: An Attempt at a Provisional Appraisal’, Die Welt des Islams 36/3.
Raymond, A. (1984) The Great Arab Cities in the XVI-XVIII Centuries: An Introduction. – New York and London: New York University Press. – 176.
Raymond, A. (1985) Grandes villes arabes à l’époque ottomane. – Paris. p. 47.
Raymond, A. (1991) ‘Alep à l’époque ottomane (XVIe-XIXe siècles)’, REMMM, 62, p. 94.
Raymond, A. (1999) Artisans et commerçants, vol. 2. – Cairo: IFAO-IFEAD. – 419.
Trimingham, J.S. (1971) The Sufi orders in Islam. – Oxford: Oxford University press. – 74-78.
Umar al-Shubrâwî (h.1304) Irshâd al-muridînfîma’rifatkalâm al-‘ârifîn, Cairo, matba’a Al-islâm, 1304h.
Veinstein, G. (2010) ‘Les lieux saints du Hijâz sous les Ottomans’, in A. I. Al-Ghabban, B. André-Salvini, F. Demange, C. Juvin and M. Cotty (dir.), Routes d’Arabie. Archéologie et histoire du royaume d’Arabie saoudite. – Paris : Louvre éditions. – 523-533.
Winter, M. (1982) Society and Religion in Early Ottoman Egypt. – New Brunswick and London, Transaction Publishers. – 105.
