Қазақ халқының киіз үй төсеніш бұйымдарында қолданылатын ою-өрнектерге қатысты наным-сенімдер
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2021.v25.i1.r6Кілттік сөздер:
Киіз үй төсеніш бұйымдары, ою-өрнек, наным-сенім, тотемизм, магияАннотация
Ғасырлар бойы иен даланы мекендеген қазақ халқы көшпелі өмір сүрген және олардың күнкөріс кәсібі мал шаруашылығына негізделген. Осыған байланысты түйе, жылқы, сиыр, қой сияқты малдарды асырау арқылы олардың сүтін, етін, жүні мен терісін пайдаланған. Сондықтан, оңай құрастырылып-ажыратылатын киіз үйлерді тұрақ етіп, өздеріне қажетті қолөнер түрлерін меңгерген. Қазақ халқының қолөнер түрлерінің ішінде киіз үй төсеніш бұйымдары және бұл бұйымдарда қолданылатын ою-өрнектер маңызды рөл атқарады. Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектер адамдардың өзара қарым-қатынас жасау құралдарының бірі болып табылады. Қазақ халқы мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан өзінің тілін, дінін, наным-сенімі мен салт-дәстүрін сақтап келген. Олардың қолөнер бұйымдарындағы ою-өрнек үлгілерінің элементтерінде ай, жұлдыз, күн сияқты аспан денелері, бір кездері тотем ретінде пір тұтқан құстар мен жануарлар және олардың дене мүшелері, ағаш, гүл, дәнді дақыл сияқты өсімдіктер және шаршы, ромб тәрізді геометриялық фигуралар көрініс тапқан. Сондай-ақ, әрбір ою-өрнектің, тіпті бұл өрнектерде қолданылатын сандардың тотемизм, магия және салт-дәстүрге байланысты мағыналары бар. Осыған орай, бұл зерттеу жұмысының мақсаты ата-бабамыздан келе жатқан қолөнер, оның ішінде киіз үй төсеніш бұйымдарындағы ою-өрнектерге қатысты наным-сенімдердің мәнін ашу.
Түйін сөздер: киіз үй төсеніш бұйымдары, ою-өрнек, наным-сенім, тотемизм, магия.Библиографиялық сілтемелер
Болысбаев, Д.С. және басқалары. «Ұлттық ою-өрнектің табиғаты мен наным-сенім ерекшеліктері». Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті. Хабаршы. - Астана. №5. (120). 2017. б. 53-56.
Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Maltepe-Ankara: Atatürk Kültür Merkez
Yayınları. 284 s.
Deniz, B. (2005). Türk Dünyasında Ölümlük Halı ve Düz Dokuma Yaygı Geleneği. Bal-Tam Türklük Bilgisi-2, (s. 173-207). Prizren: Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi Yayını.
Eliade, M. (2006). (2 b.) Şamanizm. İlkel Esrime Teknikleri. Çev. Birkan, İ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 560 s.
Görgünay - Kırzıoğlu, N. (2001). Altaylar’dan Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar (Motifler). Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi. 402 s.
Жәнібеков, Ө. «Жолайырықта». - Алматы: «Рауан». - 112 б.
Karataş, M. (2013). Türk Dilinde Yanış (Motif) Adları - Anadolu Sahası. (The Names Of Motives in Turkish Language – The Area of Anatolia). Türk Dili ve Edebiyatı. Doktora Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Muğla. 429 s.
Кенжеахметұлы, С. «Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары». Алматы: «Атамұра». – 2 - басылым. 2013. - 384 б.
Қасиманов, С. «Қазақ халқының қолөнері». Алматы: Қазақстан. - 240 б.
Маргулан, А.Х. «Казахское народное прикладное искусство». - Алма-Ата: «Өнер». – 1 том. 1986. - 256 с.
Medevbekule, S. (1999). Sumağın Sırrı. (Sırmaq Şertken Sır). İlmek’e Yansıyan Şiir: Halı-Kilim (s. 159-165). Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakfı: Bilig Yayınları.
Niyetbay, U. (2019). Kazak Türklerinin Kültüründe Halı ve Düz Dokuma Yaygıları ile İlgili Söz Varlığı. (Vocabulary on Pile and Flat Woven Carpets in the Culture of Kazakh People). Türk Dili ve Edebiyatı. Doktora Tezi. Ardahan Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ardahan, 306 s.
Schimmel, A. (1998). Sayıların Gizemi. (The Mystery of Numbers). Çev. Küpüşoğlu, M. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 337 s.
Солтанбаева, Г. «Мәңгілік өнер: Ою-өрнек тарихы». - Алматы: «Таймас». 2016. - 128 б.
Шойбеков, Р.Н. Қазақ тілінің қолөнер лексикасы. Фил.ғыл.док. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2006. – 307 б.
Шоқпарұлы, Д. «Қазақтың қол¬өнері». - Алматы: «Өнер». 2005. -176 б.
References
Alimbay, N. (Ed.). (2012-2013). Qazaqtyŋ Etnografiyalyq Kategoriyalar, Uğymdar men Atavlarınıŋ Dästürli Jüyesi.
(3-4 tom). Almaty: RPK Slon. 736 b. – 736 b.
Bolysbaev D.S. and others. (2017). Ulttyq oyu-örnektiŋ tabiğaty men nanym-senim erekşelikteri [Features of perception and natural character of the national ornament]. L.N. Gumilyov Eurasian National University. Habarşy. Astana, Kazakhstan, vol. 120 no. 5. pp. 53-56.
Janibekov, Ö. (1995). Jolayırıqta. Almaty: Ravan. - 112 b.
Kenjeahmetuly, S. (2013). Qazaqtıŋ Salt-Dästürleri men Ädet-Ğuryptary. (2 b.). Almaty: Atamura. 384 b.
Qasimanov, S. (1995). Qazaq Halqınıŋ Qolöneri. Almaty: 240 b.
Margulan, A. (1986). Kazahskoye Narodnoye Prikladnoye İskusstvo. (1 tom). Alma-Ata: Öner. 256 b.
Soltanbayeva, G. (2016). Mäŋgilik Öner: Oyu-Örnek Tarihy. Almaty. 128 b.
Şokparuly, D. (2005). Qazaqtıŋ Qolöneri. Almatı: Öner. 176 b.
Şoybekov, R.N. (2006). Qazaq Tiliniŋ qolöner leksikasy. Fil.ğıl.dok. ğılımiy därejesin aluv üşin dayındalğan dissertatsiya. – Almaty, 307 b.
