Бұқар жырау поэзиясының діни-философиялық парадигма контекстіндегі мазмұндық талдануы
DOI:
https://doi.org/10.26577//EJRS.2023.v36.i4.r6Кілттік сөздер:
Бұқар жырау, поэзия, дәстүрлі ислам, дін, философия, қазақ қоғамыАннотация
Қазақ жырауларының гуманитарлық ғылымдардағы қоғамдық-саяси және діни-идеологиялық орны ерекше. Олар қазақ қоғамының негізгі идеологтары ретінде хандардың саясатын мақтап, сынап, кейде қарсылық танытты. Бұл, әсіресе, XVIII ғасырда бір жағынан саяси қайраткер, екінші жағынан батыр, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен Бұқар жыраудың шығармаларында ерекше байқалады. Бұқар жыраудың Ресей империясының отарлау саясатының тоғысында тұрған ислам діні мен көшпелілер өркениетін терең меңгергендігі оның шығармаларынан айқын көрінеді. Жырау қазақ халқының тағдырына қатты алаңдап, ұлттық өзін-өзі тану жолындағы күреске үндесе, сонымен бірге өз шығармаларында Жаратушыны әр түрлі формада (Алла, Құдай, Тәңір) мадақтай отырып, қазақтың қоғамдық жүйесінің ерекшеліктері мен жан дүниесін көрсете білді. Бұдан, қазақтың дәстүрлі исламы әлі толық зерттелмегі мен ерекше көзқарасты қажет ететіндігін осы таңдап алынған тақырыптың өзектілігін айқындауда. Сондықтан зерттеу нысаны ретінде Бұқар жыраудың поэзиясы таңдалып, онда ол дәстүрлі қазақ ислам дінінің ерекшеліктері мен өзгешеліктерін, сол кездегі философиясын ашып көрсетеді. Бұқар жыраудың шығармашылығын талдаудағы тарихи-мәдени және дінтанулық көзқарас оның қазақтың болашақ тағдырына жанашырлық сезімін ашты. Өз кезегінде оның шығармашылығын мазмұндық талдау қазақ қоғамында ислам дінінің қалай орасан зор рөл атқарғанын ашты. Сонымен, бұл мақалада Бұқар жырау шығармашылығының діни-философиялық парадигмаларын зерттеу әдісі – мазмұндық талдау арқылы зерттеу мақсаты қойылған.
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Абылкасимов Б.Ш. (1984). Жанр толгау в казахской устной поэзии. Алматы. – 120.
Айтқазин Т.Қ. (1994). Қазақтардың мұраты. Алматы: Ғылым. – 96.
Алтынсарин И. (1878). Киргизская хрестоматия. Книга 1. Оренбург. – 32.
Артықбаев Ж.О. (1994). Бұқар жырау. Он екі тарих. Қарағанды. – 333.
Әуезов М. (1937). Көркем жырдың ұлы ақыны. Лениншіл жас. 26 декабрь (№ 225). – 121-125.
Байтұрсынұлы А. (2013) Алты томдық шығармалар жинағы. «Ер Сайын», «23 жоқтау» ауыз әдеби мұрасы, көсемсөздері, табылған туындылары, Алматы: «Елшежіре». – 261.
Баязитов С. (2005). Хан ием. Павлодар: НПФ «ЭКО». – 543.
Бұқар Жырау Атадан қалған асыл сөз. Бұқар Жырау. (2007). Ақиқат. № 10. – 31-48.
Валиханов Ч.Ч. (1984). Собрание сочинений в пяти томах. Том 1. Алма-Ата, Главная редакция Казахской советской энциклопедии. - 255-257.
Дулатбеков Н., (2013), Бұқар жырау: энциклопедия, Қарағанды: «Болашақ-Баспа». – 429.
Жанайдаров О. (2009). Поэзия акынов и жырау. Астана: «Аударма». – 302.
Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина (архивные материалы и публикации), (1972). Алма-Ата: Издательство «Наука» Казахской ССР. – 198.
Касымжанов А.Х. (1999). Самоопределение и духовное наследие. Саясат. № 3. - 89.
Кодар А. (2006). Менталитет казахов по народным преданиям и поэзии жырау. Зов бытия. Алматы: Издательский дом «Таймас». – 528.
Күмісбаев Ө. (2015). Шығыс шайырлары. Бес томдық. Алматы: РПБК «Дәуір». – 318.
Қайрат Е. (2006). Қазақтың классикалық батырлар жыры мен әдет-ғұрпындағы түркі астральді мифінің бастаулары. Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. Алматы: Жазушы. – 496.
Құрбанғали Х. (1992). Тауарих хамса (бес тарих). Алматы: «Қазақстан». – 456.
Мағауин М. (1991). Бес ғасыр белестері. Алматы: Қазақ ССР баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Бас редакциясы. – 327.
Мағауин М., Байділдаев М. (1989). Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық. Алматы: Жазушы. – 384.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев (2013), Құрастырушылар: С.Е. Нұрмұратов, Б.М. Сатершинов, А.Д. Шағырбаев, Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты. – 342.
Рысқалиев Т.Х. (2007). Руханилық және түсінік. Қазіргі заманғы руханилық мәселесі. Алматы: СаГа. – 560.
Сүйіншәлиев Х. (2006). Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Санат. – 891.
Турсунов Е.Д. (1999). Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау. Астана: Фолиант. – 267.
Тіленов Ж. (1995). Елім деп еңіреген ерлер жыры. Алматы. – 189.
Reference
Abylkasymov B.Sh. (1984). Zhanr tolgau v kazahskoi ustnoi poezii [Tolgau genre in Kazakh oral poetry]. Almaty. – 120 (In Russian).
Altynsarin I. (1878). Kirgizskaya hrestomatia. Kniga 1 [Kyrgyz Chrestomathy. Book 1]. Orenburg. – 32 (In Russian).
Artyqbayev Zh.O., (1994), Buqar Zhyrau. On eki tarih [Bukhar Zhyrau. Twelve stories], Qarağandy. – 333. (In Kazakh)
Auezov M., (1937). Korkem zhyrdyn uly aqyny [The great poet of fiction poetry]. Leninshil zhas. 26 dekabr (№ 225). – 121-125 (In Kazakh).
Aytkazin T.Q. (1994). Qazaqtardyn muraty [The ideal of Kazakhs]. Almaty: Gylym. – 96 (In Kazakh).
Baitursynuly A., (2013). Alty tomdyq shygarmalar zhinagy. «Er Sayin», «23 Zhoqtau» ayiz adebi murasy, kosemsozderi, tabylgan tuyndylary [A collection of essays in six volumes. Oral literary heritage, proverbs, found works «Er Sayin», «23 laments»]. Almaty: «Elshezhire». – 261 (in Kazakh).
Bayazitov S. (2005). Han iyem [Khan owner]. Pavlodar: NPF «EKO». – 543 (In Kazakh).
Buqar Zhyrau Atadan qalgan asyl soz. Buqar Zhyrau [A precious word left by Ata Bukhar Zhyrau. Bukhar Zhyrau.]. (2007). Aqiqat. № 10. – 31-48 (In Kazakh).
Dulatbekov N. (2013). Buqar Zhyrau: ensiklopedia [Bukhar Zhyrau: encyclopedia]. Qaragandy: «Bolashaq-Baspa». – 429 (In Kazakh).
Kasymzhanov A.H. (1999). Samoopredelenie i duhovnoe nasledie (Self-determination and spiritual heritage). Sayasat. №3. – 89 (In Russian).
Kazahskiy folklor v sobranii G.N. Potanina (arhivniye materialy I publikatsii) [Kazakh folklore in the collection of G.N. Potanin (archival materials and publications)]. (1972). Alma-Ata: Izdatelstvo «Nauka» Kazahskoi SSR. – 198 (In Russian).
Kodar A. (2006). Mentalitet kazahov po narodnym predaniyam i poezii zhyrau. Zov bytiya [Mentality of Kazakhs according to folk legends and zhyrau poetry. The call of being.]. Almaty: Izdatelskiy dom «Tayms». – 528 (In Russian).
Kumisbayev O. (2015). Shygys Shairlary [Oriental poets]. Bes tomdyq. Almaty: RPBK «Dauir» - 318 (In Kazakh).
Magauin M. (1991). Bes gasyr belesteri [Milestones of five centuries]. Almaty: Qazaq SSR baspasoz zhonindegi memlekettik komiteti Bas redaktsiyasy. – 327 (In Kazakh).
Magauin M., Baidildaev M. (1989). Bes gasyr zhyrlaidy: 2 tomdyq [Five centuries sing: 2 volumes]. Almaty: Zhazushy. – 384 (In Kazakh).
Mashhur Zhusip Kopeev (2013), Qurastyrushylar: S.E. Nurmuratov, B.M. Satershinov, A.D. Shagyrbaev, Almaty: KR BGM GK Philosophya, sayasattanu zhane dintanu instituty. ¬– 342 (In Kazakh).
Qayrat E. (2006). Qazaqtyn klassikalyq batyrlar zhyry men adet-gurpyndagy turki astraldi mifterdin bastaulary. Alemdik madeniyettanu oy-sanasy. 10 toms. Qazaqstannyn qazirgi zamangy madeniyettanu paradigmalary [Origins of the Turkic astral myth in Kazakh classical heroes' compositions and customs. World cultural studies mindset. Volume 10. Modern cultural studies paradigms of Kazakhstan]. Almaty: Zhazushy. – 496 (In Kazakh).
Qurbangali H. (1992). Tauarih hamsa (bes tarih) [Tauarih Hamsa (Five Stories)]. Almaty: «Qazaqstan» - 456 (İn Kazakh).
Ryskaliyev T.H. (2007). Ruhanilyq zhane tusinik. Qazirgi zamangy ruhanilyq maselesi [Spirituality and insight. The problem of modern spirituality]. Almaty: SaGa. – 560 (In Kazakh).
Suinshaliyev H. (2006). Qazaq adebiyetinin tarihi [History of Kazakh literature]. Almaty: Sanat. – 891 (In Kazakh).
Tilepov Zh. (1995). Elim dep eniregen erler zhyry [A compositon of wailing heroes for their land]. Almaty. – 189 (In Kazakh).
Tursunov E.D. (1999). Vozniknovenie baksy, akynov, seri i zhyrau [Emergence of baksa, akyns, sari and zhyrau]. Astana: Foliant. – 267 (In Russian).
Valikhanov Ch.Ch. (1984). Sobranie sochinenii v pyati tomah. Tom 1 [Collected Works in Five Volumes. Volume 1]. Alma-Ata, Glavnaya redaktsiya Kazahskoi sovetskoi ensiklopedii. ¬– 255-257 (In Russian).
Zhanaidarov O. (2009). Poeziya akynov i zhyrau [The poetry of akyns and zhyrau]. Astana: «Audarma». – 302 (In Russian).
